LITIÐ TIL BAKA OG HUGSAÐ FRAM Á VIÐ

„Nú árið er liðið í aldanna skaut og aldrei það kemur til baka,“ er ljóðlína sem bráðlega hljóma úr flestum hornum samfélagsins, og líklega flestir vera því sammála.  Ég mun svo sem ekkert sakna þessa árs, en ég mun þó minnast þess fyrir hvað það birti okkur mikið af stjórnunarlegum mistökum, sem virðast einkennilega keimlík ruglhugsunum sem kenndar hafa verið við árið 2007. Þó þarna sé einungis nefnt árið 2007, nær ferlið í raun yfir tímabilið frá 1989 – 2008, með vaxandi þunga. En eins og oft verður með þá sem ekki vilja sjá eigin mistök, þá eru engin stjórnunarmistök ekki skoðuð, heldur rúllast yfir þau og þeim plantað inn í kúluna sem menn velta á undan sér, í þeirri fullvissu að þeir fái hærri laun á næsta ári, sem hjálpi þeim að borga niður umframeyðslu liðinna ára. En sú ósk rætist aldrei

Þjóðin fékk reyndar einn afar stóran ávinning undir árslokin 2019. Þá var ráðinn nýr seðlabankastjóri. Og þá gerðust þau undur, sem ég var alveg hættur að reikna með að sjá á mínum lífsdögum hér. Það var allt í einu farið að reka seðlabankann eins og alvöru Þjóðbanka, en ekki eins og miðlægan spilavítabanka, sem ítrekað virtist fórna hagsmunum þjóðarheildarinnar, fyrir þrönga hagsmuni þeirra sem spiluðu við háborðið. Ég óska þjóðinni til hamingju með þessi umskipti, sem eru einstaklega dýrmæt á þeim erfiðu tímum sem nú ganga yfir heimsbyggðina og þar með íslensku þjóðina líka.

En þjóðina vantar enn í framlínu, nokkur hundruð manna með þá þjóðfélagssýn sem nýr seðlabankastjóri hefur. Það er svo mikilvægt fyrir fólkið í landinu að fá svona áberandi birtingu á raunverulegum stöðugleika inn á flest svið samfélags okkar, þar sem fyrir er svo lítill samfélagslegur þroski. Í þeim efnum virðist sama hvort borið er niður í samfélagi fræðimanna eða því háskólamenntaða fólki sem fræðaumhverfið skilar af sér. Lítið virðist líka hallast á reiðingnum, þó á móti sé sett réttarfarshlutinn ásamt lögfræðingum. Einn lögfræðingur virðist þó, nú stundum hrista hornin óþolinmóður, enda búinn að reyna að koma á breytingum innanfrá í Hæstarétti. En þar virtist hjörðin eins og heilaþvegin gagnvart því sem ekki reynist stimplað af forystusauð þeirrar hjarðar.

Þá ber og að geta þess úrvals úr hjörð landsmanna, sem talin er hæfust til að stjórna þjóðfélagi okkar. Er þar um að ræða 63 Íslendinga, sem þjóðin kemur sér saman um á 4  ára fresti, að bestir séu til að gegna embættum í æðstu stjórnun og löggjafarstarfi lýðveldisins, næstu 4 árin frá kosningum. En þessi sérvalda sveit fólks, er þó dálítið sérkennilega valin saman, þegar horft er til þess boðskapar sem jafnræðisregla stjórnarskrár innprentar okkur, um réttlæti við stjórnun landsins.

Það vekur að vísu athygli að þessi 63 manna sérvalda sveit, skuli ekki geta komið sér saman um hvaða hæfileikar þurfi að vera fyrir hendi, til að teljast hæfur í framboð til starfs þingmanns. Þar sem Alþingi sjálft telji fólk sem sækjast eftir margfalt einfaldari störfum en þingsæti, þurfi að uppfylla ákveðnar hæfiskröfur. Þar er t. d. litið á sem sjálfsagða þörf, að hafa skýr ákvæði í löggjöf um, að fólk sem vilji fá leyfi til að aka dráttarvél eða lyftara, verði fyrst að leggja fram sérstaka staðfestingu á námsferli og standast próf í nauðsynlegum hæfileikum, sem starfið gerir kröfu til. Í þessu sambandi hefur það einnig vakið athygli að í þjóðfélagi þar sem lestrarkunnáttu fer hrakandi og skilningur þverrandi á því sem lesið er, þá virðist ekki lengur gerðar neinar athugasemdir við þó opinbert sé orðið fyrir löngu, að á þjóðþingi Íslendinga hafi lýðveldishugsjónin ekki enn fengið aðsetur, eða lögheimili á Alþingi Íslendinga.

Það er fyrir löngu orðið upplýst, meðal þeirra sem fylgjast með þingstörfum, að það séu einungis fáir þingmenn, sem gengið hafa til starfa þingmanna á Alþingi Íslendinga, sem álíta út frá heiðarleikasjónarmiði, mikilvæga þá svardaga sem þeir eiðfesta við fyrstu skráningu sem þingmaður, þess efnis að virða stjórnarskrá Íslands í öllum störfum sínum. Aldrei er hins vegar haft hátt um það opinbera leyndarmál að allir flokksbundnir þingmenn, undirgangast annan álíka svardaga í upphafi starfs sem þingmaður tiltekins þingflokks. Áður en þingflokksfundir hefjast, ganga þingmenn í gegnum annað ferli þar sem svardaginn fjallar um heit hvers þingmanns um að standa með öðrum flokksfélögum einhuga að baki þeirri niðurstöðu mála sem þingflokksforysta leggur til, sem álit alls þingflokksins í þingsal. Þar gengur flokkshollustan framar þjóðarhollustu, með góðfúslegu samþykki forystusveitar þingstarfa, sem reyndar er einnig skipað í af sama fólkinu, eftir þingstyrk.

En eins og áður sagði um ókannað hæfi þingmanna til að gæta hagsmuna þjóðarinnar, er jafnframt vísað til málsgreinar hér á undan. Það hefur margoft komið óopinberlega fram að árekstrar hafi orðið í hópum þingmanna, milli svardaga við sannfæringu sína og stjórnarskrá, þar sem flokkshollustan vegur hærra en stjórnarskráin.

Nokkur hópur þingmanna á löggjafarþingi Íslendinga, hefur yfir rúman áratug horft framhjá þeirri staðreynd að þeir hafa aldrei haft kjark til að breyta ákvæði í lögskipaðri reglu um það hvernig eigi á hverju ári að framkvæma hækkanir á lífeyri eldri borgara, til jafns við hækkanir neysluvísitölu, svo þessi hópur fái viðhaldið lífsgæðastöðu sinni í samfélaginu. Hinn sérstaklega útvaldi hópur landsmanna, sem valinn hefur verið til að gegna löggjafarstörfum, hefur ekki treyst sér til að fella framangreint vísitöluákvæði út úr lögunum. En hann virðist ekki heldur treysta sér til að fara eftir gildandi lögum, eða skila til baka því sem lífeyrir eldri borgara var lækkaður árið 2009.  Þingmenn sjálfir treystu sér ekki til að láta lækkunina á sínum launum standa nema rétt um eitt ár, eða til 2010. Þá fengu þeir til baka lækkunina, en því til viðbótar ríflega launahækkun, sem hvergi var að finna í kjarasamningum.

Þeir völdu frekar þann heigulshátt að setja ákvæði UTAN LAGARAMMA, í skýringarþátt nýrra laga, undir nafninu „ákvæði til bráðabirgða“. Þar sem setja má ýmsa þrepun um gildistöku nýrra og erfiðra lagaákvæða. En liðurinn sftsn við lagatexta sem ber heitið: „ákvæði til bráðabirgða“, hefur ekki lagagildi. ákvæði sett í þann lið, um skerðingar á þeim fyrirmælum sem lengi hafa verið í fullu gildi innan sjálfs lagarammans, hafa ekkert lagagildi og eiga því í engu að breyta framkvæmd gildandi laga. Slíku ákvæði laga, sem um fjölda ára hefur verið í fullu gildi, verður ekki breytt með öðrum hætti en beinni lagabreytingu á viðkomandi lagaákvæði í tiltekinni lagagrein. Allt annað er ódrengileg ögrun við lífsgæði þess fólks sem þjónað hefur samfélaginu vel í áratugi. Mikið lengur en þeir þingmenn sem taka beinan eða óbeinan þátt í slíkri sviksemi gagnvart eldra fólki.  

En enginn þingmaður hefur enn bent á þá staðreynd að Alþingi hefur ekki formlega mótmælt misnotkun hjá fjármálaráðherrum hvers tíma á þeirra eigin kröfu um að sett verði í liðinn, ákvæði til bráðabirgða, það sem þar á bæ virðist kallað „heimild“ til að ræna eldri borgara lögmætum hækkunum lífeyris, eins og lög segja fyrir um. Það virðist iðulega skorta lagaþekkingu í fjármálaráðuneytinu eins og þeir skilji ekki hvað er löglegt og hvað ekki. En ég fæ ekki séð að ástandið á Alþingi, sjálfri löggjafarstofnuninni, sé neitt betur á vegi statt.

Hér vil ég setja fram skýrt dæmi um algjört virðingarleysi þeirra þingmanna sem nú sitja á Alþingi og þeirra sem þar hafa átt sæti, í það minnsta í þrjá áratugi. Já virðingarleysi fyrir mikilvægu ákvæði mannréttinda, þar sem beint kemur fram í stjórnarskrá okkar að ALLIR EIGI AÐ HAFA JAFNSTÆÐAN RÉTT GAGNVART RÍKISVALDINU.  Og Alþingi beri að gera sitt til þess að hafa það í heiðri og halda jafnræðisreglu stjórnarskrár. En þegar grannt er skoðað má sjá algjörlega óréttlætanlega mismunun ríkisvalds og Alþingis á sambærilegum greiðslum úr ríkissjóði. Á ég þar við t. d. SKATTFRÍAR fríðindagreiðslur til þingmanna, t. d.  vegna íbúðarhúsnæðis. Nemur sá húsnæðisstyrkur hátt á annað hundrað þúsunda á mánuði.  EN í greiðslugrunni lífeyris til eldri borgara ER EKKI EIN KRÓNA REIKNUÐ TIL AÐ MÆTA HÚSNÆÐISKOSTNAÐI. 

Ef ríkissjóður ber skyldu til að greiða þingmanni skattfrían húsnæðisstyrk upp á rúmlega ¾ af útgreiddum lífeyri eldri borgara, og samtals SKATTFRÍAR viðbótargreiðslur sem eru mun hærri en heildarlífeyrir eldri borgara, og sú viðbót greidd ofan á launagreiðslur sem eru þreföld til fimmföld ráðstöfunarfjár eldri borgara, sýnist manni óneitanlega vera styttra á vasa þingmanna en til þeirra sem þjónað hafa fullu starfi í áratugi við uppbyggingu samfélags, sem er undir það að splundrast vegna sérhyggju og samstöðuleysis. Ekki sitja eldri borgarar við það hringborð sem lífsins gæðum er úthlutað. Í þeim málum ráða aðrir för.

Ég hef oft verið kominn á fremsta hlunn í kurteisismörkum, þegar fjármálaráðherrann okkar heldur sína lofræðu um bætt lífskjör eldri borgara nú á síðustu árum. En grunur minn er nú samt sá að hann hafi ekki borið saman lífkjarabata eldri borgara og alþingismanna. Eldri borgarar eru reyndar ekki við það háborð sem úthlutar gæðunum. Það hefur vel sést þau 30 ár sem ég hef fylgst með mörgum helstu útgjaldaliðum ríkissjóðs í gegnum Hagstofu og Ríkisreikning, hvert straumurinn hefur legið. Þar er náttúrlega fyrst að nefna mjög vaxandi útgjöld ríkisins vegna starfsemi stjórnmálaflokka. Nú eru formenn allra stjórnmálaflokka komnir á sérstök laun frá ríkissjóði, sem einnig greiðir laun aðstoðarmanna þeirra, ásamt aðstoðarmönnum þingflokksformanna. Jafnframt hafa reglulega hækkað greiðslur ríkissjóðs sem bein rekstrarframlög til stjórnmálaflokka, sem fá greitt eftir fjölda þingsæta. Ég held að ég sé með tölurnar fyrir árið 2019, þar sem beinar greiðslur til stjórnmálaflokka með kjörna þingmenn á þingi, námu: Einum milljarði, eitthundrað og þrjátíu milljónum, fjögurhundruð fjörutíu og tvö þúsund, níuhundruð og sjö krónum. 1.130.442.907,-.

Ég verð að viðurkenna að ég gerði mér alls ekki grein fyrir að pólitísk áhugamannafélög, væru rekinn af ríkissjóði, en ekki af félagsgjöldum félagsmanna sinna og öðru sjálfaflafé. En út frá þessu vakna nokkrar afar mikilvægar spurningar. Það hljóta að vera alþingismenn sjálfir sem leggja slík erindi fyrir Alþingi, um óskir forystumanna flokkanna. Það hlýtur þá að heyra undir félagsmenn flokkanna sem jafnframt eru þingmenn, að taka ákvörðun um hækkun beinna styrkja til stjórnmálaflokka úr ríkissjóði, með samþykkt frá Alþingi. EN, á hvaða forsendum á ríkissjóður að greiða beinan ríkisstyrk til starfandi áhugamannafélaga í stjórnmálum, en ekki öllum öðrum áhugamannafélögum? Hvað segir sjónarmið stjórnarskrár um jafnrétti gagnvart lögum, um að til viðbótar hinum beinu styrkjum til stjórnmálaflokka, sem engar forsendur eru til fyrir, þá greiði ríkissjóður allan rekstrarkostnað þingflokka, svo beinu styrkirnir fara ekki til greiðslu kostnaðar vegna þingstarfa. Það eykur enn óskýrleika þessara beinu styrkja.  Auk þess að greiða hverjum þingmanni þokkaleg laun, sem hafa hækkað ört á undanförnum árum, greiðir ríkissjóður þingmönnum nokkuð þokkalegar aukafjárhæðir, til viðbótar við þingmannslaunin.

Á árinu 1999, voru regluleg laun þingmanna samtals kr. 294.745.716,-. Ef þessari upphæð er deilt í mánuðina 12, og síðan upphæð hvers mánaðar aftur deilt með 63 þingmönnum. Kemur þá út kr. 389.876, sem  mánaðarlaun þingmanna. Til viðbótar föstum þingmannslaunum gátu þingmenn fengið greiddan svonefndan „Fastan þingfararkostnað“ sem var samtals kr. 86.842.156,-. Með því að deila þessari tölu á sama veg og þeirri fyrri, kemur mánaðargreiðsla á hvern þingmann kr. 114.871,-.  Annar liður þingfararkostnaðar var líka uppgefinn undir nafninu „aðrar greiðslur“, samtals að upphæð kr. 58.328.311,-. Ef þessari tölu er deilt á sama veg og hinum fyrri, kemur út greiðsla á hvern þingmann á mánuði, eða upphæð  kr. 77.154,-.  Með svona jafnri skiptingu þessara þriggja liða þingfararkaups  kom út mánaðarleg jafngreiðsla kr. 581.901,- á hvern þingmann. Þess ber hins vegar að geta að viðbótarliðirnir „fastar greiðslur“, sem sagðar vera vegna „starfs-, húsnæðis-, dvalar-,og ferðakostnaðarliða um kjördæmið.  Flokkunin „Aðrar greiðslur“  ýmsar greiðslur tengdar þingmönnum, s. s. símakostnaður, ferðakostnaður innan lands, dagblaðakaup og tryggingar. Þessar greiðslur geta hæglega fallið í misháum upphæðum til þingmanna. Ég hafði nú ekki gert mér í hugarlund að ríkissjóður greiddi tryggingar fyrir þingmenn en auk þess munu þeir einnig vera með frí gleraugu o. fl. sem búið er að afnema hjá eldri borgurum.

Ef við lítum næst á þingmannslaunin í ársbyrjun 2015. Þá voru föst mánaðarlaun þingmanns kr. 712.030,-, og höfðu þá hækkað um 82,6% frá árinu 1999 og áhrif bankahruns þurrkuð út. En þá voru ekki aðeins tveir liðir aukagreiðslna árið 2015. Þeir voru orðnir 5, samtals upp á 398.810. Er það um 102,4% hækkun frá árinu 1999.  Og af þeirri upphæð voru 4 liðir orðnir skattfríir, samtals upp á kr.  316.610 á mánuði. Er það töluvert hærri upphæð af skattfríum greiðslum til þingmanna á mánuði, en nemur lífeyristekjum eldri borgara við árslok árið 2020.  

En lítum þá að lokum á hinn fasta launalið þingmanna á árinu 2019. Samtals nam sú upphæð 63 þingmanna í 12 mánuði, kr. 1.145.701.073,-. Ef við deilum þessari upphæð eins og hinum fyrri, kemur út meðalgreiðsla til hvers þingmanns á mánuði kr. 1.515.478,-. Nemur það hækkun á sléttum mánuðarlaunum þingmanns upp á 112,8%, frá árinu 2015, eða á FJÓRUM ÁRUM. - AÐ MEÐALTALI 25.2% Á ÁRI. Þegar horft er til þessarar hækkunar á launum þingmanna á sama tímabili sem vísitala neysluverðs hækkar um 12,04%, spyr maður svolítið út í loftið, hvort þingmenn séu algjörlega sambandslausir við efnahagslegan raunveruleika í samfélagi okkar?  Ég mundi vilja fá hreinskilið skriflegt svar frá þingmönum, einkanlega fjármálaráðherra, um það hvaða forsendur liggi að baki svo gífurlegri sjálftöku fjár úr ríkissjóði eins og hér er sýnt fram á að raunverulega átti sér stað, án þess að ein einasta athugasemd komi fram frá neinum þingmanni.

En á sama tíma segir fjármálaráðherra að ríkissjóður hafi ekki efni á að skila til eldri borgara þessa lands, því sem af þeim var tekið í kjölfar bankahrunsins 2008. Og einnig má spyrja hvers vegna þingmenn tóku strax til baka, ári síðar, þær lækkanir sem þeir féllust á 2009, síðastir allra. En tóku þær svo til baka nokkrum mánuðum síða og fengu í kjölfarið sjálfstæðar hækkanir þar á eftir, sem enginn botnaði í en þingheimur hafnaði að falla frá, en skila þess í stað hluta af því sem tekið var af eldri borgurum.

Og rétt í lokin með jólakveðju til fjármálaráðherra, um leið og hann er minntur á orð sín fyrir skömmu, um að lífeyrir eldri borgara séu ekki LAUN. Lífeyririnn séu BÆTUR ?? En fyrir hvaða tjón eða skaða eru þær bætur? Ég hef enga útreikninga séð sem réttlæti að framfærslulífeyrir sé af sjálfum fjármálaráðherranum kallaðar bætur, án þess að tjónsuppgjöri sé skilað með greiðslum. Ég gæti alveg hugsað mér að stefna fjármálaráðherra fyrir vitnadómstól, fyrstum manna á Íslandi að ég tel, til þess að krefja ráðherrann um að leggja fram lögmætar forsendur fyrir því að lífeyrisgreiðslur séu bætur. Stöðva þarf þegar þessar ölmusu rangtúlkun lífeyrisgreiðslna. Þær eru annast vegar áunnin réttindi til mannsæmandi framfærslulífeyris úr ríkissjóði, að lokinni starfsævi. En á hinn veginn uppsafnaður lífeyris-sparnaður, sem með ólögmætum hætti er ekki eignfærður á nafni inngreiðenda, ásamt áföllnum vöxtum og verðbótum, eins og Valgerður Sverrisdóttir, þáverandi viðskiptaráðherra, skipaði einum lífeyrissjóði að skila sjóðsfélaga, sem óskað hafði eftir rétt uppfærðri uppsöfnun eignar í sjóðnum. Því miður var þeirri kröfu viðskiptaráðherra ekki sinnt og engum refsingum hótað, fyrir að brjóta á lögvörðum eignarrétti. Þar birtist ein af jafnræðisreglum stjórnarskrár, því sá brotlegi fær umyrðalaust alla réttaraðstoð við innheimtu lögskipaðs lífeyrissparnaðar, þar sem þess þarf við.

Ég er orðinn svo gáttaður á þessu stórundarlega samfélagi okkar, eftir að hafa lesið um og rannsakað nokkra þætti úr efnahagssögu þjóðarinnar, dálítið aftur fyrir lýðveldisstofnun. Ég hef að undanförnu sagt mjög ákveðið, að hin eiginlega „lýðveldis- og lýðræðishugsjón“, hafi aldrei verið innleidd eða viðurkennd sem grundvöllur stjórnskipulags á þeim stöðum landsins sem ég hef gluggað í fram til þessa.  Hér er fast kveðið að orði en þess ber og að gæta að ég hef langa reynslu af margskonar samskiptum við fjölda fólks frá mörgum stöðum á landinu, bæði í gegnum störf mín í innviðum fjármálakerfa landsins og kannski viðkvæmasta þættinum í gegnum ráðgjafaþjónustu við fólk í fjárhagsvanda. Það get ég þó sagt með fullri hreinskilni, að það hefur aldrei verið mér gleðiefni að þurfa að svínbeygja það fólk sem lét hugsunarlaust heilaþvo sig til óheiðarlegrar framgöngu gegn heiðarlegu fólki, sem í einlægni trúði á að „sérfræðingur“ úr bankakerfinu, væri besta ráðgjöf sem hann gæti fengið. En hann vissi þá ekki að bankamaðurinn var í dauðaleit að einhverri útgönguleið úr ógöngum sem hann hafði komið sér í með augnabliks kæruleysi og trú á að maður sem hann hafði metið með sterk viðskiptatengsl, var í raun eignalaus og hafði engar áhyggjur af því.

 

SVONA SMÁ HUGLEIÐING Í LOKIN.
Hvað skildi valda því að Færeyingum gengur svona vel í lífinu, með svo mikið minni þjóðartekjur á mann en Íslendingar? Þeir hafa þokkalega heilbrigt samfélag, þar sem fólk ber virðingu hvert fyrir örðu og eldri borgurum líður vel; hafa efni á að njóta smá lífsgæða.

Væri ekki verðugt rannsóknarverkefni að skoða stjórnunarmun þessara tveggja eyþjóða í Norðanverðu Atlandshafi?  

 

FRAMBOÐ OG ÞINGSSÆTI.

Það vakti einhverja athygli þegar ég á dögunum benti á það með innhringingu á útvarp Sögu, að samkvæmt Kosningalögum, eigi þingmaður ekki að geta farið með þingsæti sitt frá þeim lista sem hann var á er hann hlaut kosningu. Það er dálítið einkennilegt að þetta skuli vera vafaatriði, sem vekur þá spurningu um hvort form Kjörbréfa sé í fullu samræmi við kosningalög. En lítum aðeins á hvernig kosningalögin greina frá ferlinu frá framboði til úthlutunar þingsæta,

Í 30 gr. kosningalaga segir að: „Þegar alþingiskosningar eiga að fara fram skulu öll framboð tilkynnt skriflega yfirkjörstjórn þeirri sem í hlut á eigi síðar en kl. 12 á hádegi 15 dögum fyrir kjördag.“

Í 31. gr. segir að: „Á framboðslista skulu vera nöfn tvöfalt fleiri frambjóðenda en nemur þingsætum í kjördæminu, hvorki fleiri né færri.“ 

Í 32 gr. segir að: „Hverjum framboðslista skal fylgja skrifleg yfirlýsing allra þeirra sem á listanum eru um að þeir hafi leyft að setja nöfn sín á listann. Framboðslista skal og fylgja skrifleg yfirlýsing um stuðning við listann frá kjósendum í hlutaðeigandi kjördæmi. Tilgreina skal nafn meðmælanda, kennitölu hans og heimili. Fjöldi meðmælenda skal vera margfeldi af þingsætatölu kjördæmisins og talnanna 30 að lágmarki og 40 að hámarki.“

Í 32. gr. segir einnig að: „Með stjórnmálasamtökum er í lögum þessum átt við samtök sem bjóða eða boðið hafa fram við alþingiskosningar. Hverjum framboðslista skal fylgja skrifleg yfirlýsing meðmælenda hans um það fyrir hvaða stjórnmálasamtök listinn er boðinn fram. Allir listar, sem bornir eru fram fyrir sömu stjórnmálasamtök, eiga saman þegar jöfnunarsætum er úthlutað skv. 108. gr. Ef fyrrgreinda yfirlýsingu vantar telst listi vera sérstakt framboð.“

Einnig segir í 32. gr. að: „Ef sá sem ákveður framboðslista eða staðfestir hann endanlega samkvæmt reglum stjórnmálasamtaka ber fram mótmæli gegn því að listi sé í framboði fyrir þau samtök skal úrskurða að slíkur framboðslisti teljist ekki vera í framboði fyrir þau. 

Hér hafa verið dregin saman nokkur meginatriði við skráningu framboðs til þingstarfa á Alþingi Íslendinga. Bent skal á að í þessum lögum er ekki gert ráð fyrir framboði einstaklinga, því einungis er tiltekið að gildir framboðslista séu einungis þeir listar sem eru með nákvæmlega tvöföldum fjölda þeirra þingmanna sem kjósa á, í viðkomandi kjördæmi. Frá upphafi Lýðveldis og til ársins 1959, var landinu skipt upp í 21 einmenningskjördæmi og sex tvímennings,kjördæmi. Á þeim tíma gat einstaklingur boðið sig fram til þingstarfa með því að fá með sér einn mann sem varaþingmann, ásamt tilskildum fjölda meðmælenda.

Breytingin árið 1959, þegar lokað var fyrir framboð einstaklinga, var því mikið meiri en bara til að stækka kjördæmin og fjölga þingmönnum í hverju kjördæmi. Stærsta breytingin varð án opinberrar umræðu eða að vakin væri á henni sérstök athygli. Það var sú breyting að loka fyrir framboð einstaklinga í eitt þingsæti. Það hefði gefið kjósendum sambærilegt tækifæri og var í einmenningskördæmum. Þar hefði í raun verið komið tækifæri fólks til að velja, að sínu mati, um hæfustu einstaklinga til þingstarfa. Það er nefnilega ekkert sjálfgefið að vel greint og réttsýnt fólk vilji binda sig þeim ólýðræðislegu höftum sem stjórnmálaflokkar hafa tamið sér að starfa eftir á Alþingi. Með kjördæmabreytingunni var einstaklingsframtak í stjórnmálum afnumið.  Samhliða breytingu á framboðsmálum yfir í listaframboð, varð ljóst að á tjáningarfrelsi einstaklinga yrðu settar hömlur. Stjórnendur Flokkana gerðu kröfur um að nánast eingöngu yrði starfað út frá flokkssamþykktum og fram settum reglum frá forystu í stjórnmálaflokkum.  Fyrir kjördæmabreytinguna stóð kosning aðeins um einn mann, og sá sem flest atkvæði hlaut, varð þingmaður kjördæmisins.

Eftir kjördæmabreytingu var meiri óvissa um hvað fólk væri að kjósa, með atkvæði sínu í kosningum til alþingis. Fólk hafði ekki lengur fullt frelsi til að kjósa þann mann sem sóst var eftir, því enginn gat vitað hvort það væri verið að kjósa 1. 4. eða 6. mann á þeim lista, sem þá varð skylt að velja. Þar var um verulega skerðingu lýðréttinda að ræða, án þess að um slíkt hefði verið rætt opinberlega. Við þá réttindaskerðingu sem hér er lýst, bættist svo breytileg útreikniregla um vægi atkvæða, þegar einstaklingur greiðir atkvæði á kjörstað. Með engu móti er hægt að vita hvort hlutfallslegt vægi atkvæði hans er minna eða meira en í öðrum sambærilegum kjördæmum. Hvar eru t. d. heimildir stjórnarskrár fyrir því að hafa reiknireglu til innbyrðis jöfnunar milli stjórnmálaflokka? Í einstökum kjördæmum getur slík reikniregla haft breytileg áhrif eftir fjölda greiddra atkvæða í kjördæminu, sem aftur getur svo breyst vegna þess heildarfjölda atkvæða sem hver stjórnmálaflokkur fær á landsvísu.

Það eina sem er fyllilega ljóst í þessum málum, er að við breytingar stærri kjördæmi, með mismunandi fjölda þingmanna, var lýðræðisleg bein kosning þingmanna lögð niður og einstaklingum fengin heimild til að kjósa milli stjórnmálaflokka, sem algjörlega er ótengdur vilja kjósenda milli kosninga.  Eins og af þessu ferli sést, þá hefur þjóðin frá árinu 1959 ekki búið við lýðræðislega kosið Alþingi. Það hefur frá þeim tíma verið fullkomlega Flokksbundið og stjórnskipulag okkar líkara fyrirkomulagi Ráðstjórn en lýðræði. Opinberlega hafa kjósendur aldrei fengið skýringar á þeirri breytingu sem ég vek þarna athygli á.

 En skoðum nú nánar hvernig framkvæmdin  við val þingmanna er, samkvæmt kosningalögum.

Eins og rakið er hér að framan, getur  þingsæti aldrei tengst tilteknum einstakling að öðru leyti en því að hann hljóti þingsætið sem skráður í ákveðið sæti á framboðslista flokks síns. Og samkvæmt núveranndi lögum um kosningar til Alþingis, verði niðurstaðan sú, að flokkurinn fái það mikið af atkvæðum að tiltekið sæti á listanum hljóti þingsæti, fær sá maður sem það skipar úthlutað einu þingsæti flokksins. Þeim aðila er ekki úthlutað þingsæti vegna sjálfstæðs eigin framboðs, heldur vegna sætis hans á framboðslista þess stjórnmálaflokks, sem hann bauð sig fram fyrir.

Líta má á núverandi skipan þingsæta sem vinnuskyldu sem hinn kjörni þingmaður tekur að sér að vinna á vegum þess flokks sem hann bauð sig fram fyrir. Því er það svo að ef upp koma ósætti þannig að þingmaður vilji segja sig úr þingflokki og yfirgefa starfið, fer hann ekki með þingsætið með sér frekar en hvert annað starf sem hefði haft með höndum fyrir fyrirtæki eða stjórnmálaflokk. Starfið er ekki hans eign, frekar en þingsætið, sem ekki er persónulega fylgjandi honum.

Hér að framan má sjá að ekki er nóg að tiltekið nafn sé á framboðslista stjórnmálaflokka til að geta farið eitthvað á flakk með þingsætið. Persónulega yfirlýsing frá viðkomandi einstakling þarf að fylgja framboðslista þar sem hans fulla samþykki þarf að koma fram, um nafn hans og kennitala sé á viðkomandi lista þessa stjórnmálaflokks. Til að skipa það þingsæti, fái flokkurinn nægan atkvæðafjölda, þarf einnig að fylgja framboðslista, listi yfir meðmælendur með framboði þessa viðkomandi stjórnmálaflokks. Meðmælendurnir eru ekki að mæla sjálfstætt með sérhverjum einstaklingi á framboðslistanum til sjálfstæðrar þingsetu. Þeir mæla með framboðslistanum sem heild, sem framboð tiltekins stjórnmálaafls, þar sem hver frambjóðandi hefur sitt raðnúmer á listanum sem hluti væntanlegs þingflokks, þess stjórnmálaafls en ekki sjálfstætt framboð. En lítum nú á framhald kosningalaganna.

Í 33. gr. kosningalaga segir svo: „Við sömu alþingiskosningar má enginn bjóða sig fram á fleiri framboðslistum en einum.  Sami kjósandi má ekki mæla með fleiri en einum lista við sömu alþingiskosningar.“

Þá segir svo í 35. gr. kosningalaga að: „Frambjóðandi getur afturkallað samþykki sitt til framboðs fram til þess að frestur til að skila framboðum rennur út.“ 

Þarna kemur skýrt fram að eftir að framboðsfrestur er runninn út, er viðkomandi frambjóðandi fastskráður sem tilvonandi þingmaður þess flokks sem hann bíður sig fram fyrir, fái flokkurinn næg atkvæði til að fá það þingsæti.  Það vekur hins vegar athygli að hvergi í kosningalögum er fjallað um sjálfstætt framboð einstaklings. Allir framboðsmöguleikar eru með þeim hætti að frambjóðandi tekur þátt í framboði stjórnmálaflokks, með því að taka sæti á framboðslista hans.  Og það er ekki fullnægjandi að skrá nafn sitt á framboðslistann. Frambjóðandinn verður að gefa út formlega yfirlýsingu til yfirkjörstjórnar, þess efnis að nafn hans sé með vitund hans og vilja á framboðslista hins viðkomandi stjórnmálaflokks.

Eins og í lögunum segir, er hverjum manni einungis heimilt að taka þátt í einu framboði í sömu Alþingiskosningunum. Það þýðir að sá maður sem skráð hefur nafn sitt á lista einhvers stjórnmálaflokks, getur með engu móti lagt fram nein gild réttindi til að fara með þingsæti sitt burt frá flokknum, þó hann vilji segja sig úr samstarfi við þann flokk sem hann bauð sig fram fyrir og var kosinn sem þingmaður þess flokks.

En hverjum er úthlutað þingsætinu?

 Í grein 106 í kosningalögum er fjallað um hvernig standa skuli að úthlutun allra þingsæta. Jafnt kjördæmakjörnum, jöfnunarsætum eða þingsætum varamanna. Í kosningalögum koma engir til greina með úthlutuð þingsæti, aðrir en þeir stjórnmálaflokkar sem áttu framboðslista. Og fá þeir úthlutað þingsætum í samræmi við fjölda greiddra atkvæða.  í 106. - 110. greinum kosningalaga segir svo:

Úthlutun þingsæta.

106. gr.„Þegar landskjörstjórn hafa borist allar skýrslur um kosningaúrslit í kjördæmum eftir almennar alþingiskosningar, sbr. 105. gr., skal hún koma saman til að úthluta þingsætum, kjördæmissætum og jöfnunarsætum. Landskjörstjórn auglýsir með hæfilegum fyrirvara hvar og hvenær hún kemur saman í þessu skyni svo að umboðsmönnum þeirra stjórnmálasamtaka, sem boðið hafa fram, sbr. 39. gr., gefist kostur á að vera þar viðstaddir. “

Úthlutun kjördæmissæta.

107. gr.Til þess að finna hve margir frambjóðendur hafa náð kosningu í kjördæmi af hverjum lista skal fara þannig að:        

    1. Deila skal í atkvæðatölur listanna með tölunum 1, 2, 3, 4 o.s.frv. Útkomutölur eru skráðar fyrir hvern lista.     
    2. Fyrsta kjördæmissæti fær sá listi sem hæsta útkomutölu hefur. Sú tala er síðan felld niður. Annað kjördæmissæti fær sá listi sem nú hefur hæsta útkomutölu. Þessu skal fram haldið uns úthlutað hefur verið jafnmörgum kjördæmissætum og kjósa á, sbr. 2. mgr. 8. gr. 
    3. Nú eru tvær eða fleiri útkomutölur jafnháar þegar að þeim kemur skv. 2. tölul. og skal þá hluta um röð þeirra.

Úthlutun jöfnunarsæta.          
 108. gr.        
 Þau stjórnmálasamtök koma ein til álita við úthlutun jöfnunarsæta sem hlotið hafa a.m.k. fimm af hundraði af gildum atkvæðum á landinu öllu.            
 Til þess að finna hve mörg jöfnunarsæti koma í hlut stjórnmálasamtaka, sem fullnægja skilyrðum 1. mgr., og hvaða framboðslistar þeirra hafa hlotið jöfnunarsæti skal fyrst telja saman atkvæðatölur þeirra á landinu öllu og kjördæmissæti þeirra skv. 107. gr.    
 Síðan skal fara þannig að fyrir þessi samtök:        
    1. Deila skal í atkvæðatölur samtakanna með tölu kjördæmissæta þeirra, fyrst að viðbættum 1, síðan 2, þá 3 o.s.frv. Útkomutölurnar nefnast landstölur samtakanna.            
    2. Taka skal saman skrá um þau tvö sæti hvers framboðslista sem næst komust því að fá úthlutun í kjördæmi skv. 107. gr. Við hvert þessara sæta skal skrá hlutfall útkomutölu sætisins skv. 1. tölul. 107. gr. af öllum gildum atkvæðum í kjördæminu.           
    3. Finna skal hæstu landstölu skv. 1. tölul. sem hefur ekki þegar verið felld niður. Hjá þeim stjórnmálasamtökum, sem eiga þá landstölu, skal finna hæstu hlutfallstölu lista skv. 2. tölul. og úthluta jöfnunarsæti til hans. Landstalan og hlutfallstalan skulu síðan báðar felldar niður.            
    4. Nú eru tvær eða fleiri lands- eða hlutfallstölur jafnháar þegar að þeim kemur skv. 3. tölul. og skal þá hluta um röð þeirra.    
    5. Þegar lokið hefur verið að úthluta jöfnunarsætum í hverju kjördæmi skv. 2. mgr. 8. gr. skulu hlutfallstölur allra lista í því kjördæmi felldar niður.             
    6. Hafi allar hlutfallstölur stjórnmálasamtaka verið numdar brott skal jafnframt fella niður allar landstölur þeirra.      
    7. Beita skal ákvæðum 3. tölul. svo oft sem þarf þar til lokið er úthlutun allra jöfnunarsæta, sbr. 2. mgr. 8. gr.  

Jöfnunarmenn og varaþingmenn.

109. gr. Frambjóðendur, sem hljóta jöfnunarsæti, teljast þingmenn þess kjördæmis þar sem þeir eru í framboði, í þeirri röð sem sætum er úthlutað eftir 108. gr.           
      Listi í kjördæmi, sem hlotið hefur þingmann eða þingmenn kjörna skv. 107. eða 108. gr., hefur rétt til jafnmargra varaþingmanna.

Atkvæðatala frambjóðenda.   
 110. gr.        
 Þeir frambjóðendur einir koma til álita sem þingmenn og varaþingmenn hvers framboðslista í kjördæmi er skipa efstu sæti hans, tvöfalt fleiri en komu í hlut listans samkvæmt kosningaúrslitum, sbr. 107. og 108. gr., þó aldrei færri en þrír. Þessi tala frambjóðenda kallast röðunartala listans.   
   Til þess að finna hverjir þessara frambjóðenda hafa náð kosningu skal landskjörstjórn reikna þeim frambjóðendum sem til álita koma skv. 1. mgr. atkvæðatölu. Frambjóðandi sem skipar 1. sæti á óbreyttum atkvæðaseðli eða er raðað í það sæti á breyttum seðli fær eitt atkvæði. Sá sem lendir með sama hætti í 2. sæti fær það brot úr atkvæði að í nefnara sé röðunartala en í teljara sú tala að frádregnum einum. Síðan lækkar teljarinn um einn við hvert sæti.          

 Sá frambjóðandi á hverjum lista, sem fær hæsta atkvæðatölu skv. 2. mgr., hlýtur 1. sæti listans. Sá frambjóðandi, sem fær næsthæsta atkvæðatölu, hlýtur 2. sætið og þannig koll af kolli uns lokið er úthlutun þingsæta og sæta varamanna. Nú fá tveir eða fleiri frambjóðendur jafnháa atkvæðatölu og skal þá hluta um röð þeirra á listanum.

 Aðrir frambjóðendur en þeir sem koma til greina sem þingmenn og varaþingmenn skv. 1. mgr. halda þeim sætum sem þeir skipa á framboðslista án tillits til breytinga sem gerðar hafa verið á kjörseðlum.

XVII. kafli. Útgáfa kjörbréfa.            

 111. gr.        
 Þegar landskjörstjórn hefur úthlutað þingsætum skv. 107.–110. gr. skal hún tafarlaust fá hinum kjörnu þingmönnum og að svo stöddu jafnmörgum varaþingmönnum kjörbréf sem samin skulu samkvæmt fyrirmynd er [ráðuneytið] ¹⁾ segir fyrir um.         
 Jafnskjótt og kjörbréf hafa verið afhent skal landskjörstjórn tilkynna stjórnarráðinu um úrslit kosninganna og senda nöfn hinna kjörnu þingmanna til birtingar í Stjórnartíðindum. 
    ¹⁾L. 162/2010, 162. gr.       
 112. gr.      
 Nú er ágreiningur milli umboðsmanna stjórnmálasamtaka, sem þátt hafa tekið í alþingiskosningum, og landskjörstjórnar um felldan úrskurð og eiga þá umboðsmenn rétt á að fá bókaðan ágreining sinn í gerðabók landskjörstjórnar. Landskjörstjórn sendir [ráðuneytinu] ¹⁾ eftirrit af gerðabók sinni um úthlutun þingsæta, svo og skýrslur þær og skilríki frá yfirkjörstjórnum sem ágreiningur kann að vera um, en [ráðuneytið] ¹⁾ leggur það fyrir Alþingi í þingbyrjun með sömu ummerkjum og það tók við því.    
    ¹⁾L. 162/2010, 162. gr.       
 113. gr.      
 Nú hefur Alþingi úrskurðað, eftir almennar alþingiskosningar, að kosning einhvers lista sé ógild og uppkosning hefur farið fram, sbr. 120. og 121. gr., og skal þá landskjörstjórn endurúthluta kjördæmissætum þar sem uppkosning hefur farið fram skv. 107. gr. og úthluta jöfnunarsætum að nýju skv. 108. gr. Fyrri úthlutun fellur þá úr gildi. 

Af því hvernig 1. málsgrein 111. gr. er orðuð í lögunum, hef ég ákveðnar grunsemdir um að kjörbréf til Alþingis, sem gefin voru út af kjörbrefanefnd árið 2017, séu ógild, þar sem líkur benda til að þau séu ekki gefin út í samræmi við núgildandi lög um kosningar til Alþingis nr. 24/2000. Í lögunum eru það eingöngu stjórnmálaöfl sem heimild hafa til listaframboðs þingmannsefna til að hljóta kosningu til Alþingis. það hverjir hafi heimidir til framboðs. Í 2. mgr. 32. gr. kosningalaga er skýrt tekið fram að: „Með stjórnmálasamtökum er í lögum þessum átt við samtök sem bjóða eða boðið hafa fram við alþingiskosningar.“  Enn fremur segir að: „Hverjum framboðslista skal fylgja skrifleg yfirlýsing meðmælenda hans um það fyrir hvaða stjórnmálasamtök listinn er boðinn fram.“

Eins og lesa má í „Áliti og tillögum Kjörbréfanefndar“, sem dagsett er 14. desember 2017, lítur út fyrir að kjörbréf allra aðalmanna sem kjörnir voru til setu á Alþingi, í þá nýafstöðnum Alþinigiskosningum, hafi körbréf til þingmanna Alþingis verið gefin út beint á nöfn einstakra Alþingismanna, en ekki til þeirra stjórnmálaafla sem buðu fram og áttu framboðin. Í þessari óvandvirkni kristallast mjög yfirgripsmikil óvandvirkni kjörinna fulltrúa þjóðarinnar, þar sem lagabókstafur og aðferðafræði við framkvæmd laga virðist of sjalda eiga beinlínis samleið með þeim á mikilvægum stundum. Slík óvandvirkni sem þarna er bent á virðist einnig ástæða til alvarlegrar skoðunar á því hvort þjóðin geti treyst þinmönnum til skoðunar á eigin yfirsjónum, eða hvort setja þurfi endurskoðunar og úrskurðarnefnd yfir mikilvæga starfshætti Alþingis. Set þetta hér fram til umhugsunar.  

Þetta eru svona meginlínurnar í því sem ég hef um langan tíma verið að banda á, að allt frá árinu 1959 hefur verið óheimilt samkvæmt lögum að fara með þingsæti frá þeim flokki sem fékk það í lögmætum kosningum.  Hér er ekki verið að draga þetta fram til að leita sökudólga vegna liðins tíma. Því miður virðist það landlægur löstur Alþingis og ríkisstjórna, að lesa afar kæruleysislega yfir lagatexta þegar slíkur texti hindrar framgang á vilja tiltekinna afla í samfélagi okkar. Það er því brýn þörf á að strjúka rykið af tilteknum texta stjórnarskrár okkar þar sem segir: Að allir skuli jafnir fyrir lögunum. Það er verðugt verkefni að ná því marki.

 

VALD FORSETA: OPIÐ BRÉF TIL PRÓFESSORS BJARGAR THORARENSEN

prófessors í stjórnskipunarrétti við Háskóla Íslands.

Reykjavík 10. júní 2020

Heil og sæl prófessor Björg!

Fyrir skömmu heyrði ég viðtal við þig, sem áður hafði komið fram í Spegli RÚV, þann 24. júní 2016. Yfirskrift viðtalsins var: „Forseti getur ekki rekið ráðherra.“  Ég varð verulega undrandi og nánast sleginn óhug, þegar ég heyrði þig hafna 25. gr. stjórnarskrár sem marklausri, þrátt fyrir að í 25. gr. stjórnarskrár standi orðrétt að: „Forseti lýðveldisins getur látið leggja fyrir Alþingi frumvörp til laga og annarra samþykkta.“ 

Hvernig getur prófessor í stjórnskipunarlögum á Íslamdi fullyrt,eins og þú gerir, að forseti lýðveldisins geti ekki lagt fyrir Alþingi frumvarp, nema að ráðherra leggi það fram fyrir hann. Skýringar þínar í viðtalinu eru alls ekki sæmandi prófessor í stjórnskipunarlögum, hvað þá að vera í slíkri stöðu sem þú ert við Háskóla Íslands. Og ég velti fyrir mér, í hvaða tilgangi þú reynir að telja þjóðinni trú um að það sé forseti Íslands, sem  í raun leggi fram flest öll frumvörp á Alþingi, og að hann geti ekki haft frumkvæði að því að leggja fram frumvarp. 

Og til viðbótar segir þú að:

„Það getur ekki gerst nema að ráðherra geri tillögu um að leggja fram slíkt frumvarp. Þessi frumvörp eru í daglegu tali nefnd stjórnarfrumvörp. Lang stærsti hluti allra frumvarpa sem eru samþykkt á Alþingi eru stjórnarfrumvörp. Þannig má segja að í lang flestum tilvikum séu það frumvörp sem forseti Íslands leggur fram sem eru í raun samþykkt á Alþingi.Stjórnarfrumvörp eru fyrst samþykkt í ríkisstjórn svo er gerð tillaga um að forseti leggi frumvarpið fram á Alþingi. Þannig að það er hann sem leggur frumvarpið fram.“ 

Þarna fer nú prófessorinn í stjórnskipunarlögum með hrein ósannindi og þvælu, um stjórnskipunarlög. Er slíkt verulega ámælisvert, þar sem þau lög eiga í raun að vera sérsvið prófessorsins. En fullyrðingar sérfræðingsins eiga sér enga stoð í raunveruleikanum. Forseti Íslands leggur engin stjórnarfrumvörp fram, enda kemur hann hvergi nærri flokkspólitísku starfi, eða innri málefnum ríkisstjórna. Stjórnarfrumvörp koma ekki á borð forseta Íslands fyrr en eftir að Alþingi hefur lokið afgreiðslu þeirra og forseti tekur þau til afgreiðslu í ríkisráði. Að lokinni afgreiðslu þar, undirritar hann þau skjöl þar, og gefur þeim þar með gildi sem lög eða stjórnvaldsákvörðun.

Ég vona að ég sé ekki móðgandi þó ég fari fram á við þig að skýra fyrir mér hvernig þú færð það út að ráðherra, sé það hærra settur í stjórnskipan landsins en forseti lýðveldisins, sem þú gefur í skyn með ummælum þínum. Þú segir að forsetinn þurfi leyfi ráðherra, líklega einhvers sérstaks ráðherra, til að fá heimild hans til að, t. d. láta forseta Alþingi, leggja fyrir Alþingi frumvarp frá forseta Íslands, til lagasetningar. Ef svo væri, sem þú segir, þá væri forseti Íslands réttlægri gagnvart Alþingi en óbreyttur þingmaður, sem ekkert leyfi þarf til að leggja fyrir Alþingi frumvarp til lagasetningar.

Ég get ekki annað en leitað skýringa hjá þér á afar einkennilegri afstöðu þinni, annars vegar til valdssviða forseta, en á hinn veginn til valdsviðs ráðherra. Í fyrsta lagi segir í umræddu viðtali við þig að: „megineinkenni á valdi forseta sem framkvæmdavaldshafa sé fyrst og fremst formlegt.“ Af þessu má ráða að þú teljir forsetan valdalausan, en teljir hann samt til valdhafa framkvæmdavalds?  Eitthvað er þetta ekki að ganga eðlilega upp. Þú segir þarna að: „Það séu ráðherrar sem framkvæmi vald forseta í öllu tilliti.“ En á sama tíma segir þú forsetann valdalausan.

Það verður ekki hjá því komist að vekja athygli þína og annarra, sem halda fram mjög alvarlegum misskilningi, varðandi eðlilega valdsþætti í lýðveldi. Afar undarlegar eru framsetningar þínar á ágætlega vel orðaðri stjórnarskrá landsins okkar. Á það jafnt við varðandi forsetaembættið, sem og embætti ráðherra ríkisstjórna. Í áðurgreindu viðtalið segir þú eftirfarandi:

 „Það er hins vegar alveg ótvírætt að þetta ákvæði verður að skoðast í samhengi við það hvernig þessi völd eru skilgreind. Það er ráðherra sem framkvæmir völd forseta samkvæmt 13. greininni. Og ákvarðanir geta ekki tekið gildi nema að bæði forseti og ráðherra undirriti þær. Þetta útilokar að forseti geti gert nokkuð upp á sitt eindæmi eins og til dæmis að leggja fram lagafrumvörp eða leysa forsætisráðherra frá störfum eða að framkvæma aðrar stjórnarathafnir sem tilgreindar eru í stjórnarskránni. Það verður að skoða samhengi þessara ákvæða til að skilja hvernig völd forseta virka í raun,"

Í þessari einu málsgrein hér á undan ferð prófessorinn í stjórnskipunarlögum alla vega þrisvar rangt með ákvæði stjórnarskrár og leggur rangan skilning í orð hennar og meiningu. Í fyrsta lagi segir þú að: „Það er ráðherra sem framkvæmir völd forseta…“. Þarna er forsetinn samkævmt þinni meiningu með völd. EN lykilmeiningu 13. greinar snúið við. 

Í 13. grein stjórnarskrár segir orðrétt: „Forsetinn lætur ráðherra framkvæma vald sitt.“   Öllum sem starfað hafa í sjálfstæðu starfi, undir yfirvaldi, vita að það er yfirvaldið sem lætur þá hafa leikreglurnar sem fara á eftir í sjálfstæðu starfi. Yfirvaldið hefur hins vegar sitt eftirlit með því að undirmenn fari að réttum leikreglum. Stjórnarskrá okkar geymir einnig slíkan eftirlitsþátt fyrir forsetann, þar sem í 16. gr. stjórnarskrár segir eftirfarandi:

16. gr. „Forseti lýðveldisins og ráðherrar skipa ríkisráð, og hefur forseti þar forsæti.“

Lög og mikilvægar stjórnarráðstafanir skal bera upp fyrir forseta í ríkisráði.

Við skulum þá hoppa yfir 17. gr. sem fjallar um ríkisstjórnarfundi (ráðherrafundi) og líta á 18. greinina en þar segir svo:

18. gr. „Sá ráðherra, sem mál hefur undirritað, ber það að jafnaði upp fyrir forseta.“

Þarna kemur svo skýrt fram að óþarfi er fyrir skynsamt fólk að ruglast í  rás og röð viðburða. Í eðlilegum málskilningi liggur það ljóst fyrir, að það er sá ráðherra sem hefur lokið úrvinnslu máls, sem vill að málið fái þa afgreiðslu í ríkisráði, sem veiti því gildi sem stjórnarráðstafanir. Til þess að svo geti orðið, undirritar hann skjölin áður en hann leggur þau fyrir forseta í ríkisráði til staðfestingar um gildistöku.

Svo er að sjá sem þú, líkt og margir aðrir sem einungis horfa á eina lagagrein úr margra greina lagabálki, sökkvið ykkur niður í eina misritun í öllum lagabálknum. Misritun sem er í andstöðu við eðlilega framgöngu þess verklags sem lagabálkurinn gengur út á.  Lítum á þetta því í 19. gr. stjórnarskrár segir að:

19. gr. „Undirskrift forseta lýðveldisins undir löggjafarmál eða stjórnarerindi veitir þeim gildi, er ráðherra ritar undir þau með honum.“

Margir sem vilja reyna að skyggja á vald forseta, reyna að gera sér mat úr þessari augljósu misritun. Að nafn ráðherra sé nefnt á eftir nafni forseta. Það mundi þýða að völd forseta kæmu fyrst fram, þegar ráðherra hefði áritiað löggjafarmál eða stjórnarerindi með forseta. Nú er það svo að lög sem samþykkt eru á Alþingi eru send til þess ráðherra sem hafa mun löggjöfina undir höndum. Það er því ráðherra sem leggur málið fram í ríkisráði sem undirritar skjalið áður en hann leggur skjalið fyrir ríkisráð, eins og segir í 18. gr. stjórnarskrár.  

Nú er það svo að lög sem samþykkt eru á Alþingi eru send til þess ráðherra sem hafa mun löggjöfina undir höndum. Það er því ráðherra sem leggur málið fram í ríkisráði, og áður en hann leggur það inn í ríkiráð, undirritar hann skjalið, eins og segir í 18. gr. stjórnarskrár.

 Ef t. d. væri reynt að láta reyna á hið tiltekna atriði 19. gr. fyrir dómi, eru allar líkur á að ákvæði 19. gr. um undirritun ráðherra yrði dæmt ógilt, vegna þess sem fram kemur í 18. gr. um að ráðherra undirriti mál áður en það er lagt fyrir forseta í ríkisráði.  

Ég ætla ekki að hafa fleiri orð um þetta að sinni. En að hluta til þykist ég nú skilja af hverju þér og fleiri aðilum þykir stjórnarskráin óskýr, og þá ekki hvað síst um valdsvið forseta. Þegar ég var að læra um lög, uppruna þeirra tilgang og tilvist, hefur mér alltaf verið minnisstæð orð kennarans, þegar hann var spurður um uppruna valds. Hvort uppruni valds gæti komið frá mörgum stöðum í sömu lögunum. Sagði hann svo ekki vera ef lögin væru í lagi og rakti hann það í nokkrum dæmum, sem ekki verða rakin hér.

En þetta nefni ég hér vegna þess að áður hef ég lesið undarlega framsetningu þína á í hvaða höndum æðsta vald lýðveldis okkar er. Reyndar er það eins og í öðrum lýðveldum, hjá fólkinu sjálfu, „lýðnum“. Lýðurinn kýs sér, beinni kosningu, einn aðila til að vera samnefnari og staðgengill æðsta valds, í reglubundnum rekstri samfélags okkar. Honum er fengið vald til að staðfesta lög Alþingis ef honum sýnast þau vera innan meirihlutavilja þjóðarinnar. Honum er einnig með ríkisráði, falið eftirlitsvald með starfsháttum ráðherranna og öðrum stjórnvöldum framkvæmdavalds, án þess að hafa önnur afskipti af en að staðfesta að farið hafi verið að settum reglum og heimildum. Sýnist svo vera, staðfestir forseti beiðni hvers ráðherra um að gefa ákvörðun eða verkefni hans gildi stjórnvalds. 

Þetta er í raun allt afar einfalt í framkvæmd, ef rétt er farið með alla ferliþætti. En það getur orðið ansi flókið og rekist hvert á annars horn, ef reyna á að fara aðrar leiðir en þá réttu. Vonandi tekst án átaka að leiðrétta ranga birtingarmynd af augljósu valdssviði forseta, sem eina þjóðkjörna beina valdinu, innan stjórnskipunar Íslands.

Virðingarfyllst

Guðbjörn Jónsson, fyrrv. ráðgjafi

OPIÐ BRÉF TIL RÍKISSKATTSTJÓRA 17.05.2020

Ríkisskattstjóri

Laugavegi 166, 150 Reykjavík.

Reykjavík 17. maí 2020

 

ERINDI:  Aflaheimildir, bókfærðar sem EIGN í efnahagsreikningum útgerðarfyrirtækja.

Hr. Ríkisskattstjóri.

Ég hef áður lagt sumar þessara spurninga fyrir embætti Ríkisskattstjóra sem hér verða bornar fram, án þess að hafa fengið við þeim nein skýr svör. En nú er ég að skrá og skrifa framvindu fiskveiðistjórnunar til útgáfu, sem lið í efnahagssögu lýðveldistímans. Og nú er ég kominn að tímabili skuttogaravæðingar og kvótakerfis. Þó ég hafi á árinu 2003 gefið út heila bók um Stjórnkerfi fiskveiða í nærmynd, þá náði sú bók einungis yfir hluta af fyrstu 15 árum kvótakerfisins. Þau skrif mörkuðust því nokkuð af þeim verulega skorti á virðingu fyrir almennum heiðarleika og mikilvægum þáttum réttlætis, eins og t. d. 65. gr. stjórnarskrár.  Lögin voru að vísu sett af Alþingi en vinnubrögðin við þá lagasetningu voru síður en svo til fyrirmyndar fyrir löggjafarþing þjóðarinnar.

En erindi þessa bréfs er nær okkur í tíma og einkennist af afar undarlegum stjórnarháttum Alþingis og ríkisstjórna. Enn undarlegri varð þó framganga þeirra ríkisstofnana sem aðkomu höfðu að málaflokknum. Má þar  t. d. nefna að tvær ríkisstofnanir, undirstofnanir sama ráðuneytis, sem tókust á fyrir dómstólum um verknað sem þá var EKKI HEIMILL SAMKVÆMT LÖGUM LANDSINS.  Á ég þar við svo nefnt Hrannarmál frá 1993, þó verknaðurinn hafi verið unninn árið 1989, áður en ótímasettu lögin um stjórn fiskveiða voru sett af Alþingi. Nánar tiltekið er hér verið að tala um það furðuverk, að útgerðarfélag kaupi af öðru útgerðarfélagi aflaheimild til langs tíma, án þess að sala aflaheimilda hafi verið heimiluð. Slíka sölu leyfðu þeir sér að setja á einhverja pappíra án samráðs við Alþingi. Að kalla slíkan verknað sölu á „hlutdeild“, þegar einungis hafði af stjórnvöldum verið úthlutað aflaheimildum til eins árs er næsta ótrúleg ósvifni. Salan virtist hins vegar byggjast á ætluðum úthlutuðum aflaheimildum til framtíðar, þó engar lagareglur um slíkt hefðu þá verið mótaðar eða staðfestar af Alþingi. Það er dálítið einkennileg viðskiptasiðfræði að selja til varanlegrar eignar, aflaheimild sem einungis var (og er enn) úthlutað til nýtingar innan eins árs, án skuldbindingar um framhald úthlutunar af hálfu ríkisins.

Ég hef ítrekað spurst fyrir um hvernig lagaumgjörð um framangreinda fyrstu staðfestu SÖLU VEIÐIRÉTTAR hafi verið háttað, því Hæstiréttur sleppti því algjörlega að gæta LAGALEGRA FORSENDNA FYRIR ÞEIM VIÐSKIPTUM.  Sú „Aflahlutdeild“, sem útvegsmenn seldu sín á milli árið 1989, var ekki komin sem nafngift inn í lög um fiskveiðistjórnun á þeim árum.  Af þeirri ástæðu var fullkomlega óljóst hvert Hæstiréttur hefur sótt heimildir sínar fyrir dómsniðurstöðunni. Dómurinn er því á lagalegum grundvelli ólöglegur og ómarktækur.

 Ef sala væri heimil á tilteknu magni af óveiddum fiski, eftir tegundum, á ákveðnu tilteknu hafsvæði (Efnahagslögsögu Íslands), hlyti heimild til slíks að vera komin frá Alþingi, sem almennt er talið hafa stöðu eiganda, þó samkvæmt Hafréttarsamningi Sameinuðu þjóðanna, hafi íslensk stjórnvöld einungis nýtingarrétt auðlinda og verndari umrædds lífríkis, sem m. a. eru fiskistofnarnir.

Í Hafréttarsamning Sameinuðu þjóðanna frá 1982 er í 2. gr. laganna, fjallað um „fullveldisréttinn“, sem einnig nái yfir landhelgi, sem heimilt er að nái fullar 12 mílur frá grunnlínupunktum.

Í V. hluta Hafréttarsamningsins er fjallað um „Sérefnahagslögsögu“ strandríkja, sem nái frá ytri mörkum 12 mílna landhelgi, yfir svæði utan landhelgi sem nái að 200 sjómílum frá grunnlínu- punktum landhelginnar. Hafi strandríki náð samningum við Hafréttarráð Sameinuðu þjóðanna, geti strandríkið  beitt á því svæði sérstökum réttarreglum.

Í 56.gr. Hafréttarsamningsins segir að:

„Í sérefnahagslögsögunni hefur strandríkið

1. a) fullveldisréttindi að því er varðar rannsóknir og hagnýtingu, verndun og stjórnun lífrænna sem ólífrænna náttúruauðlinda hafsins sem liggur yfir hafsbotninum, og hafsbotnsins og botnlaga hans, svo og aðrar athafnir vegna efnahagslegrar hagnýtingar og rannsókna í lögsögunni, svo sem framleiðslu orku úr sjónum, straumum og vindum;“

Í 57. gr. Hafréttarsamningsins segir að:

„Sérefnahagslögsagan skal ekki ná lengra en 200 sjómílur frá grunnlínunum sem víðátta landhelginnar er mæld frá.  

Í sérefnahagslögsögunni skal strandríkið ákveða leyfilegar heildarafla úr hinum lífrænu auðlindum innan sérefnahagslögsögunnar. Strandríkið skal tryggja með viðeigandi verndun og stjórnunarráðstöfunum á grundvelli bestu vísindalegu niðurstaðna sem því eru tiltækar, tilveru hinna lífrænu auðlina í sérefnahagslögsögunni sé ekki stofnað í hættu með ofnýtingu.“

„Eftir því sem við á skulu strandríkið og þar til bærar alþjóðastofnanir, hvort sem þær eru undirsvæðis-, svæðis- eða heimsstofnanir, starfa saman að þessu marki.“

Þegar lesið er í gegnum öll þau ákvæði í Hafréttarsamningnum er lúta að meðferð auðlinda innan sérefnahagslögsögu strandríkja, verður ekki betur séð en strandríki fái hvorki eignar né söluréttindi yfir hinum lífrænu auðlindum innan sérefnahagslögsögunnar. Réttur þeirra virðist skilgreindur sem NÝTINGARÉTTUR, sem gjalda þurfi leigu fyrir með tilteknum rannsóknum, veiðistjórnun og eftirliti, til að sporna við ofnýtingu. Og strandríkinu beri að stuðla að hámörkun á langtíma afköstum auðlinda.

ÍSLAND ÁN EIGNARRÉTTAR EN HEFUR VERNDARSKYLDU.

Þegar öll þessi atriði eru skoðuð, kemur berlega í ljós að Íslenska ríkið hafi engin önnur réttindi gagnvart auðlindum sérefnahagslögsögunnar, en að stýra nýtingu fiskistofna innan fiskveiðilögsögu okkar. Sá nýtingarréttur sem byggt skal á, verður að byggjast á tillögum Hafrannsóknarstofnunar. Í Hafréttarsamningnum er hvergi að finna heimild til þess að strandríki láti frá sér til þriðja aðila „varanlega hlutdeild“ í nýtingu náttúruauðlinda innan sérefnahagslögsögu strandríks.

 Hér hefur að mínu mati verið fullkomlega rakið að heimildir til sölu aflahlutdeildar eða aflaheimilda, hafi aldrei verið settar með lögmætum hætti af hendi lögmæts forráðanda auðlindanna. Líklegast er einnig að eiginlegt söluferli aflaheimilda, hafi ekki komið til umræðu á Alþingi, eða við undirbúning fyrir langtíma lagasetningu um fiskveiðistjórnun.

Er við gerðumst aðilar Evrópska efnahagssvæðinu EES, varð fiskur skattskyld vara til virðisaukaskatts. Við þá breytingu kemur einna skýrast fram, að frá hendi löggjafans hafi aldrei komið fram hugmynd um beina sölu aflaheimilda. Frá upphafi fiskveiðistjórnunar 1984, var fyrir hendi heimild til millifærslu aflaheimilda milli skipa sömu útgerðar. Síðar bættist við heimild til millifærslu aflaheimilda milli skipa í  sömu verstöð. Og þriðja breytingin varð er heimild var veitt til „jafnvirðis“ millifærslu aflaheimilda milli skipa í sama stærðarflokki. Fékk sú millifærsla lagaheitið að heimilt væri að „framselja“ aflaheimildir milli skipa.  Lögð var áhersla á að um væri að ræða framsal réttinda, þar sem framsal þýddi afhendingu réttinda, eins og orðasamhengið var þekkt í íslensku máli.   

EIGNARRÉTTUR  EINKAAÐILA  ÚTILOKAÐUR.

Af því sem hér hefur verið dregið fram, virðist ljóst að ekkert strandríki geti fengið sérstök eignarréttindi yfir náttúruauðlindum í „sérefnahagslögsögu“ strandríkis. Einungis er þar um nýtingarrétt að ræða, eins og fram kemur hér að framan. Í því ljósi hefur EKKERT strandríki heimild til að viðurkenna eignfærslu einstakra aðila yfir tilteknum aflaheimildum og viðurkenna í skattuppgjörum sölu aflaheimilda. En á sama tíma gera ekki kröfu um skil virðisaukaskatts vegna sölu á virðisaukaskatts skyldri vöru.

Ég hef mikið spurst fyrir um þau lögformlegu skjöl sem ganga þarf frá og þinglýsa, þegar skráningarskyld og fyrnanleg eignaverðmæti eru seld frá einum aðila til annars. Einkanlega þar sem sá er fékk úthlutað, án varanlegs forræðis eða eignaréttinda, tilteknum aflaheimildum til eins árs. Fyrir hinar úthlutuðu aflaheimildir greiddi útgerðaraðilinn ekkert gjald fyrir fiskinn sem heimilað var að veiða. En þessi útgerðaraðili seldi hins vegar, gegn staðgreiðslu, til annarrar útgerðar hina ógjaldfærðu úthlutun sína. Og þá allt í einu varð ógjaldkræf úthlutuð aflaheimild, sem ekki fylgdi varanlegt forræði eða eignarheimild, að slíku verðmæti, að bara heimildin til veiðanna nemi 60-80% söluandvirðis hins veidda fisks með innreiknuðum virðisaukaskatti eins og vera ber.

Í þessu sambandi er nauðsynlegt og skylt, að mínu mati, að upplýsa um nokkur atriði. Í fyrsta lagi er seljandi sem að framan er getið ekki lögformlegur eigandi hins selda og hann veit af því. Hann tekur við söluandvirði fyrir verðmæti sem hann á ekki en Íslenska ríkið hefur samkvæmt Hafréttarsamning Sameinuðu þjóðanna, einungis nýtingaréttverðmætanna. Spurt er hvernig sé háttað samþykki hins lögformlega eiganda hins selda, fyrir sölunni? Og hvernig eru reglur um uppgjör slíks söluferlis, skil söluandvirðis til lögmæts eiganda og skattlagningar? Við sölu aflaheimilda falla engin rekstrargjöld til í söluferlinu. Staðgreiðsluvirði sölu, hljóta því að vera hreinar eignatekjur eiganda. 

 Ég hef lesið öll lögfræðiálit, lögspekinga, sem vísað hefur verið í, til rökstuðnings þess að útgerð, sem einungis hafi staðfestan nýtingarrétt tiltekins magns aflaheimilda á hverju fiskveiðiári, EIGI þar varanlega hlutdeild í heildarafla þjóðarinnar. Engin sjálfstæð eða marktæk lagaheimild er til rökstuðnings fyrir slíku en 1. gr. laga nr. 116/2006 bendir til annars.

Þrátt fyrir mikinn fjölda fyrirspurna til margra mögulegra heimildaraðila varðandi meinta sölu aflaheimilda. En hvergi virðist í lögum landsins hafa fundist lagaákvæði sem heimili með óyggjandi hætti SÖLU aflaheimilda. Eins og heimildum Íslands er háttað til auðlindanýtingar í sérefnahagslögsögu þjóðarinnar, samkvæmt ákvæðum Hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna frá 1982, verður ekki séð að Alþingi Íslendinga hafi lögformlega heimild til að vera þátttakandi eða milliliður í sölu og afsali efnislegra verðmæta, sem í raun eru alþjóðlegar náttúruauðlindir á alþjóðlegu hafsvæði. Reyndar hafsvæði sem Ísland hafi samningsbundna heimild til takmarkaðrar nýtingar einstakra náttúruauðlinda. En Ísland ber einnig ábyrgð á því að hámarka afrakstur auðlindanna,  en ekki til að afhenda þær öðrum.

Til lögmæts samþykkis slíkra laga hefði Alþingi þurft að hafa undir höndum lögformlega samþykkt Hafréttarráðs Sameinuðu þjóðanna, sem heimilaði slíkrar sölur. Slík heimild virðist ekki enn hafa komið á borð Hafréttarráðsins eða verið afgreidd þaðan, eftir því sem mér skilst.

 

ENGAN SKATT MÁ Á LEGGJA NÉ AF TAKA NEMA MEÐ LÖGUM.

Annar liður þessa spursmáls lítur að lagaheimildum skattayfirvalda til að taka til skattalegrar meðferðar fjármuni sem opinberlega hafa verið greiddir vegna sölu verðmæta, þar sem seljandi gat ALLS EKKI haft lögmætar eignarheimildir. Slíkar heimildir eru seljanda afar nauðsynlegar til lögmætrar sölu. Verðmætið sem var selt, átti og á sér enn löglegan eignavörsluaðila sem viðurkenndur er sem slíkur af Íslandi og fjölda annarra ríkja. Er þar um að ræða alþjóðlegan Hafréttarsamning Sameinuðu þjóðanna og sérsamning Íslands um 200 sjómílna sérefnahagslögsögu. Mér finnst algjörlega vanta skýrar heimildir embættis Ríkisskattstjóra til ýmissa skattalegra meðferða á svo augljósleg ólögmætum viðskiptum, sem sala aflaheimilda er. Ásamt eignfærslum útgerðarfélaga á alþjóðlegum eignaverðmætum,sem Íslandi er trúað fyrir til varðveislu.

Þá erum við komnir að skráningu á eignfærslu aflaheimilda í efnahagsreikning fyrirtækja. Áður hefur verið að því vikið, að til þess að sala skráningaskyldrar eignar geti farið fram, þarf seljandi að hafa lögformleg eignaskjöl á sínu nafni. Þar sem svo virðist sem engin slík lögformleg opinber eignfærsluskráning yfir aflaheimildir sé til, set ég fram spurninguna um hvernig Ríkisskattstjóri meðhöndli uppgefið söluandvirði aflaheimilda og hvernig seljendur sanni söluheimild sína.

EIGNFÆRSLURÉTTUR AFLAHEIMILDA

Hér að framan hefur verið farið yfir óljósan skjalafrágang. Hér er aftur komið að afar undarlegum framgangi embættis Ríkisskattsstjóra. Embættið meðhöndlar úthlutaðar aflaheimildir frá stjórnvöldum til útgerðafyrirtækja,  sem verðmætalausar skráningar.

Hvernig getur nýtingaréttur alþjóðlegrar auðlindar, í þessu tilfelli nýtingaréttur óverðskráðra aflaheimilda í sérefnahagslögsögu Íslands, orðið að verðskráðri, fyrnanlegri eign í efnahagsreikning útgerðarfyrirtækja?  

Fram til þessa hef ég talið grundvöll fyrnanlegrar eignfærslu í efnahagsreikning vera þá, að fyrir hendi væri ótvíræð lögformleg eignaheimild, löglega frágengin á löggildum og þinglýstum skjölum.

Ef um skráningarskylda eign væri að ræða, sem í efnahagsreikning skráist sem fastafjármunir eða varanlegir rekstrarfjármunir, hlýtur verðmætamat slíkrar eignar og skráðar eigendabreytingar að verða að vera óyggjandi eignaheimild seljanda. Enga slíka eigendabreytingu hef ég séð, eða þær kynntar í ársreikningum fyrirtækja sem eignfæra aflaheimildir. Ég hef annað slagið, þegar stórfyrirtæki í útgerð sýna einhverja afbrigðilega þætti í uppgefnum kennitölum, þá skoða ég í ársreikninga þeirra fyrirtækja. En aldrei er getið um lagagrundvöll fyrir eignfærslu eða verðmætamati aflaheimilda. Vænti þess að fá upplýsandi svör frá embætti þínu.

Virðingarfyllst

Guðbjörn Jónsson

 

VERÐTRYGGINGIN 40 ÁRA 1. janúar 2022

Nýliðinn 30. maí, sá ég endurvakta á Facebook færslu eftir Ásgeir Jónsson, núverandi seðlabankastjóra, þar sem hann minnist þess að 40 ár væru liðin síðan lög nr. 13/1979, um stjórn efnahagsmála,  voru sett. Var þar um að ræða svokallaðan: „Bandorm“, sem er safn lagabreytinga og annarra stjórnvaldsfyrirmæla. Það gerist oft þegar ný ríkisstjórn tekur við völdum að hin nýja stjórn vill gera ýmsar breytingar á mörgum lögum. Eru slíkar breytingar settara í eitt frumvarp, bæði lagabreytingar og stjórnvalds-fyrirmæli og þannig afgreidd í einu lagi, bæði lagabreytingar og einskonar þingsályktanir, með einni venjulegri málsmeðferð í þinginu.

Að lokinni samþykkt frá Alþingi og staðfestingu forseta Íslands á afgreiðslunni, skiptist þessi lagabálkur (bandormur) upp, þannig að allar lagabreytingar fara hver inn í sín heildarlög, sem fyrir voru í lagasafni Alþingis. Og stjórnvaldsfyrirmælin fara hvert í sitt aðalskjal, sem einnig var fyrirliggjandi.

Í Bandormslögum ríkisstjórna eru aldrei sett fram svonefnd „Frumlög“ eða fyrsta útgáfa sértækra lagafyrirmæla. Byggist það á því að Bandormslög hafa ekki sömu uppbyggingu og hefðbundinn lagatexti. Í bandormi er ævinlega um að ræða „viðbót“ við þegar settan lagatexta. Þess vegna er aldrei í upphafi bandorms sérstök samantekt um helstu markmið og tilgang þeirra laga sem verið væri að setja.

Af þeirri ástæðu sem hér hefur verið rakin, varð VII. kafli laga nr. 13/1979, lög um stjórn efnahagsmála o.fl., eiginlega munaðarlaus einni viku eftir að bandormurinn hafði verið samþykktur á Alþingi. Þá voru allar lagabreytingar komnar, hver inn í sín heildarlög, ásamt stjórnvaldsfyrirmælum á sína staði.

 

 

En VII. kafli bandormslaganna var einn eftir og engin heildarlög til sem tekið gætu á móti honum. Honum hafði hvergi verið ætlaður dvalarstaður þegar Bandormurinn hafði lokið hlutverki sínu. Þegar allar breytingar sem tilgreindar voru í bandorminum voru komnar á sinn stað, var tilgangi bandormsins lokið og bandormslögin felld niður, enda höfðu þau lokið tilgangi sínum.

En eftir sat munaðarlaus óskilgreindur texti, sem að miklu leyti hefði geta verið í sjálfstæðu lagafrumvarpi, eða verið felld inn í frumvarp viðskiptaráðherra um breytt verðgildi krónunnar, sem varð að lögum nr. 35/1979, sem var í meðförum Alþingis á sama tíma og Bandormurinn. Þannig hefði texti VII. kafla bandormsins geta hlotið formlega lagaafgreiðslu á Alþingi, eins og öll önnur lög. Hvers vegna það var ekki gert er enn hulin ráðgáta.

 

En menn dóu ekki ráðalausir. Án afskipta Alþingis var bandormslögunum breytt á örskotsstund úr bandormi um efnahagsmál, yfir í Lög nr. 13/1979, um verðtryggingu sparifjár og lánsfjár. Málið var leyst. VII. kafli bandormslaga var ekki lengur munaðarlaus fyrirheit um væntanleg lög um verðtryggingu. VII. kafli bandorms var orðinn að sjálfstæðum lögum.

---

Í VII. kafla bandormsins, var fjallað um nokkur mikilvæg atriði varðandi löggjöf um væntanlega verðtryggingu. 34. grein bandormsins, var 1. gr. VII. kaflans, sem þannig hefði átt að hafa stöðu 1. gr. sjálfstæðra laga með glögga útfærslu yfir tilgang og markmið laganna. En þar sem ekki var um lagafrumvarp að ræða, var í raun í besta falli hægt að segja að VII. kaflinn væri einskonar „þingsályktun“, eða fyrirheit Alþingis um að heildarlög yrðu sett á næsta þingi, eins og sjá má.

----

 Í fyrsta málslið fyrstu greinar VII. kafla bandormsins sagði að: „Stefnt skyldi að verðtryggingu sparifjár og lánsfjár“.  Það voru orð sem féllu alveg að texta sem settur var fram á öðrum stað í VII. kaflanum. Þar var sagt að á árunum 1979 og 1980 skyldi stefnt að því að koma á vertryggingu.

Gagnrýni hafði komið á VII. kaflinn þess efnis að þarna væri ekki um lagafrumvarp að ræða,  svo augljós væri ályktunin um síðari setningu laga. Þegar lögin (Bandormurinn) um stjórn efnahagsmála var á lokametrunum til framlagningar á Alþingi, gerði Seðlabankinn tilraunir til að fá inn breytingar á ýmsum atriðum, sem þeir vildu hafa örðuvísi. Líklega var það vegna sundurlyndis í ríkisstjórn sem það gekk ekki eftir.  Það var einnig athyglisvert að fylgjast með umræðum um Bandorminn á Alþingi, því ENGINN þingmaður virtist gera sér grein fyrir út í hvaða óskaplega vitleysu væri verið að steypa fjármálum þjóðarinnar.

--- 

Meginákvæði fyrstu greinar VII. kaflans, var nánast hrein endurritun á 1. gr. laga nr. 71/1966, um verðtryggingu. Var þar um að ræða tilgreinda aðferð við útreikning verðtryggingar á stórlánum fyrirtækja og stofnana, sem ævinlega voru endurgreidd í einu lagi, við lok lánstíma. Og þá um leið reiknaðir vextir. Til viðbótar þessum ákvæðum komu tilgreind lög, sem bættu við útreikningi á verðbótaþætti, sem reiknaður væri frá lántökudegi til greiðsludags. Samanlagt greiðsla höfuðstól lánsins í einu lagi, auk reiknaðra vaxta lánstímans, skyldu bera heitið „Greiðsla“ í greiðsluskráningu.

--- 

Seðlabankinn vildi ekki bíða, heldur hóf strax samsetningu Regluverks um framkvæmd verðtryggingar. Byrjað var á að setja upp flokka innlánsreikninga með verðtryggingu, sem bankarnir mættu bjóða. Einnig var byrjað að afmarkaða útlánaþætti

--- 

Sú flétta sem hér var lýst, átti að gilda í hálft annað ár, eða til ársloka 1980. Þá var áætlað að búið yrði að endurreikna öll útlán og hafin yrði innleiðing verðtryggingar í áföngum. Verkefnið varð hins vegar seinvirkara en gert hafði verið ráð fyrir og fyrir þeirri seinkun voru margar ástæður, Sumar óþarfar en aðrar óhjákvæmilegar. Tímafrestur verkefnisins var því framlengdur um eitt ár, eða til ársloka 1981.

--- 

Í því sambandi var nokkuð vísað til greinar Jóhannesar Nordal, í ritið Fjármálatíðindi, okt.-des. hefti 1957.  Þá var Jóhannes í starfi hjá gjaldeyrisdeild Landsbanka Íslands,  Í umræddri grein ritaði Jóhannes niður ræðu aðalbankastjóra Finnlandsbanka á haustfundi Norrænna seðlabankastjóra í ágúst 1957, þar sem aðalbankastjórinn talaði um vísitölubindingu fjármagns. Það efni hefur í heild áður birst í skrifum mínum, en hér skal gefið smá dæmi. Finnski bankastjórinn segir:   (Leturbreyting GJ)

“Ég lét þess getið, að vísitölukerfi okkar væri ekki fullmótað. Núna notum við að nokkru leyti vísitölu framfærslukostnaðar og að nokkru leyti vísitölu heildsöluverðs. Hvorugri hefur verið ætlað að gegna þessu hlutverki.

 Við þörfnumst sérstakrar vísitölu vegna lána til langs tíma, en í henni þyrfti að taka tillit til verðlags - eigna, lands, bygginga og hlutabréfa, - sem er sú fjárfesting, er keppir við innstæðufé.

 Ríkisvaldið ætti að láta gera svona vísitölu, og þar með myndum við losna frá þeirri ringulreið, sem nú ríkir um notkun okkar á vísitölum.”

 

EKKI FLEIRI SÝNISHORN Í BILI :)

SÝNISHORN ÚR BÓKINNI SEM ÉG ER AÐ SKRIFA

Er sá möguleiki fyrir hendi að um hafi verið að ræða gróf réttarfarssvik, þar sem fullskipaður Hæstiréttur, felldi dómsúrskurði um atriði sem ekki var reifað í héraðsdómi eða fyrir Hæstarétti? Hæstiréttur fellir úrskurð sem þá var þvert gegn gildandi lögum, án þess að slíkt hafi í málsmeðferðinni komið til umræðu eða verið skjalfest. Er dómsniðurstaða Hæstaréttar, sem á sér enga lagastoð en er þvert gegn gildandi lögum í landinu; er slík niðurstaða löggilt dómsorð, eða glæpur? Þessi atrið verður að kanna ofan í kjölinn af hlutlausum aðilum.

Ríkisskattanefnd er í sjálfu sér sjálfstæð en eiginlega stjórnarfarsleg undirstofnun fjármálaráðuneytis. En þar sem ríkisskattanefnd var ekki aðili að dómsmálinu, varð fjármálaráðherra að stefna Hrönn hf., til ógildingar ákvörðunar ríkisskattanefndar.

Í dómsskjalinu eru málavextir sagðir þeir að Hrönn hf. hafi á árinu 1989 keypt aflakvóta til fiskveiða fyrir 83.070.100, krónur. Annars vegar hafi verið um að ræða aflahlutdeild (langtímakvóta), sem veiti ótímabundna heimild til fiskveiða á nytjastofnum hér við land. Hins vegar hafi verið um að ræða kaup á aflamarki (skammtímakvóta) sem einungis gildi til eins árs í senn, frá 1. september, til 31. ágúst á næsta ári.

Eins og málið var þarna sett upp var þar fyrst og fremst um að ræða skjalfesta játningu á alvarlegu lögbroti.  Útgerð Hranna hf. játar á sig að hafa á árinu 1989, greitt rúmar 83 milljónir króna til annarra útgerða, vegna kaupa á ætluðum verðmætum ríkiseigna, sem frá hendi löggjafans var ekki til sölu og ekki til afhendingar, nema gegn samþykki sjávarútvegsráðuneytis. Ekkert í málsmeðferðinni benti til þess að Hrönn hf. hafi ekki fengið afhentar frá hendi sjávarútvegsráðuneyti, þær aflaheimildir sem útgerðin keypti, þó sjávarútvegsráðuneytið bæri sjálft ábyrgð á að gæta þess að farið væri með aflaheimildir að lögum, í allri umsýslu ráðuneytisins.

Það sem var náttúrlega umtalsvert alvarlegra en millifærsla aflaheimilda, var sá alvarlegi atburður að sjávarútvegsráðuneytið viðurkenni í raun SOLU tiltekinna aflaréttinda, til óskilgreindrar framtíðar. Og þrátt fyrir stjórnarfarslega stöðu sjávarútvegsráðuneytis, og að það hafi eðlilega vitað að slíkt söluferli hafi aldrei verið til, samkvæmt íslenskum lögum, virðist sjávarútvegsráðuneytið fullgilda söluna með því að færa hinar seldu aflaheimildir, frá seljendum yfir til Hrannar hf. Og líklega umtalsvert fleiri sölur. Sjávarútvegsráðuneytið virðist þannig opinberlega aðstoða við alvarlegt afbrot í málaflokki sem það sjálft átti að gæta þess að allt færi fram eftir settum reglum og lagaheimildum.

Hér virðist einungis hafa verið dregið fram lítið brot heildarmyndar fjölda lögbrota sama eðlis, eftir því sem fram kemur í hinum ritaða dómi héraðsdóms Reykjavíkur. Í dómsskjalinu segir að svar Hrannar hf. við þeirri ákvörðun skattstjóra að eignfæra keyptan langtímakvóta og fyrna.

Í fyrsta lagi kemur fram hjá lögmanni Hrannar hf. „að hann teldi, að það hefði enga lagastoð að eignfæra og fyrna keypta kvóta.“   Síðan segir í dómsskjalinu um kröfu Hrannar hf. að: „til vara, að kaupin yrðu eignfærð, en afskrifuð á þremur árum, þar sem kaupverð aflahlutdeildarinnar væri þrefalt það verð, sem greitt væri fyrir aflamark.“  

Þarna koma fram athyglisverð ummæli í ljósi þess, eins og áður hefur komið fram, að eigendaskipti á aflaheimildum ársins voru einungis heimilar milli skipa sömu útgerðar eða verstöðvar.  Þrátt fyrir að frá stjórnvöldum fari aflaheimildir verðlausar, virðist af orðalagi lögmanns Hrannar hf. mega ráða að sala aflaheimilda væri það algeng meðal útvegsmanna, að ákveðið verðgildi hafi myndast, eins og kemur fram hjá lögmanni Hrannar hf., um að:   „kaupverð aflahlutdeildarinnar væri þrefalt það verð, sem greitt væri fyrir aflamark.“

Þarna er einnig rétt að benda á hugtakanotkun sem ekki var komin inn á borð löggjafans. Er þar um að ræða hugtakið „aflahlutdeild“. Í málinu virðist þetta nafn vera notað um það sem þeir kalla að kaupa „langtímakvóta“.  Það hugtak var ekki til í lögtekinni skilgreiningu eininga eða athafna við þáverandi fiskveiðistjórnun. Samkvæmt lögum þess tíma sem þarna um ræðir, var skylt að tilkynna sjávarútvegsráðuneytinu fyrirfram um allar tilfærslur aflaheimilda. Og að slíkar tilfærslur tækju ekki gildi fyrr en eftir að ráðuneyti hefði staðfest móttöku tilkynningarinnar.

Í ljósi þáverandi orðræðu í samfélaginu, um miklar tilfærslur aflaheimilda og jafnvel því að handhafar að gjaldfrjálsum hluta/hlutfalli heildarafla úthlutunarárs, hafi selt gegn háu verði væntanlegt hlutfall sitt í úthlutun næstu ára. Þegar litið væri til þeirra tilvika sem hlutu að vera að baki orða lögmanns Hrannar hf. um hið þekkta verð að aflahlutdeild, sem væri seld á þreföldu verði aflaheimilda ársins, hlýtur að vakna spurningar um hvort sjávarútvegsráðherra, eða starfsmenn undir hans stjórn, hafi verið beinir eða óbeinir þátttakendur í þeim meintu ólögmætu viðskiptum, að selja aflamark eða svonefnda aflahlutdeild milli skipa. Og að ráðherra eða starfsmenn ráðuneytis hafi staðfest þau með tilfærslu úthlutaðra aflaheimilda næsta árs, til kaupandans frá síðasta ári. Óhætt er að segja að slík vinnubrögð liggi óbeint á borðinu,  og með breyttri úthlutun milli skipa, fyrir árslok 1990, væri hægt að staðfesta aðild sjávarútvegsráðuneytis að slíku atferli gegn þeim hagsmunum sem ráðuneytið átti að verja. Undir þeirri óopinberu atburðarás sem hér hefur verið dreginn upp, eru vísbendingar um það alvarleg brot stjórnvalds, gegn stjórnskipan landsins, að slíkt hlýtur að krefjast ítarlegrar opinberrar rannsóknar.