Athyglisverð leikflétta

Þetta er mjög dæmigert fyrir Sjálfstæðismenn. Þegar þeir eru í minnihluta hóta þeir meirihlutanum "umræðum", sem þeir sjálfir kalla málþóf, þegar þeir eru í meirihluta. Þegar þeir eru í meirihluta, segja þeir líka oft að minnihlutinn verði að sætta sig við að lýðræðislegur meirihluti afgreiði mál frá Alþingi. Slíkt virðist ekki eiga við þegar þeir eru í minnihluta.

Að leggja fram tillögu um að allir þættir frumvarpsins um breytingar á stjórnarskrá verði dregnir til baka, gegn því að Sjálfstæðismenn samþykki þjóðaratkvæðagreiðslu, er alveg lýsandi fyrir virðingarleysi Sjálfstæðismanna fyrir vilja þjóðarinnar. Þessi tillaga þeirra passar alveg við þá lýsingu sem ég dró fram af hroka þeirra í öðrum pistli fyrr í dag, ásamt því sem fram kemur í pistlum mínum um fyrstu stjórnarskrána.

Vonandi fer þjóðin að sjá þennan stjórnmálaflokk í réttu ljósi og setja hann til hliðar, sem öfgaflokk sérhagsmuna, eins og hann hefur réttilega opinberað sig á undanförnum áratugum.          

Geta fellt sig við þjóðaratkvæðagreiðslu

Sérkennileg framganga Sjálfstæðisflokksins.

Framganga Sjálfstæðismanna á Alþingi nú, verkur óneitanlega athygli. Afar lítið fer fyrir þjóðhollustu þeirra. Hins vegar virðast þeir berjast eins og óuppaldir ofvirknisjúklingar, fyrir því að fá enn að ráða öllu varðandi stjórnun þjóðfélagsins. Þó þeir hafi sýnt svo rækilega, einkanlega undanfarna mánuði, að þeir beita alls ekki styrk sínum í þágu þjóðarheildarinnar.

Framganga þeirra gegn frumvarpi til stjórnskipunarlaga er svolítið sérstök, þegar tekið er tillit til þess sem farm kemur í þessu tiltekna frumvarpi. Þar er lagt til að þjóðin eigi þær auðlindir sem ekki eru í einkaeigu, og að ekki megi selja þær eða láta þær varanlega af hendi. Þetta virðist fara sérstaklega illa í taugakerfi Sjálfstæðismanna, sem þó hafa lagt í mikinn herkostnað gegn landeigendum, í svonefndum "Þjóðlendumálum", til að ná undir ríkið sem mestu af jarðnæði landsins, með þeim auðlindum sem þar kunni að finnast.

Þarna er svo einkennileg þverstæða í rökfræði Sjálfstæðismanna að það jaðrar við geðklofa. Auðlindir þjóðarinnar sem fáeinir "vildarvinir" Flokksins arðræna og misnota, án nokkurra traustra lagaheimilda, má alls ekki kveða á um með skýrum hætti að séu, og skuli um alla framtíð vera sameign þjóðarinnar. Hins vegar eyða þeir hundruðum milljóna af fjármunum ríkisins, í greiðslur til lögfræðinga, til rökstuðnings við að ríkið (þjóðin) eigi rétt á auðlindum sem hingað til hefur verið sátt um að tilheyri eignarrétti lögbýla.

Því verður ekki neitað að það er á ákveðinn máta sorglegt að lesa um framgöngu Sjálfstæðismanna á Alþingi, allt aftur til stofnunar lýðveldis okkar á árinu 1944. Starx við gerð fyrstu stjórnarskrár lýðveldisins, gengu þeir fram af hörku til að ná öllum völdum lýðveldisins undir sinn vilja, með því að ræna völdum æðsta valdsins (forsetans/áður konungsins) inn til Alþingis, og gera þjóðina þannig háða vilja alþingismanna.

Sem stærsti stjórnmálaflokkurinn, sáu þeir auðvitað hve miklar líkur væru á því að þeir væru oftast í stjórn, en sjaldan í stjórnarandstöðu. Þeirra framganga hefur ævinlega verið með þeim hætti að þeir ávaxta ekki pund þjóðarheildarinnar. Þeirra aðalsmerki hefur ævinlega verið sérhagsmunir útvalinna fylgismanna þeirra.

Fyrstu áratugi lýðveldisins, gekk Sjálfstæðismönnum frekar illa að fá langvarandi samstarf við aðra stjórnmálaflokka, því hinir flokkarnir voru allir félagslega hugsandi. Það er því fyrst með stofnun Viðreisnarstjórnarinnar 1959, sem myndast langtímasamband, er Alþýðuflokkurinn gekk til samstarfs við Sjálfstæðismenn. Það tímabil varð 12 ár.

Segja má að Alþýðuflokki hafi tekist að koma ýmsu góðu til leiðar á þessu tímabili, en Sjálfstæðismenn unnu einnig ötullega á sínum hagsmunavetvangi. Þeir voru þá, ekki síður en nú, kolfnir í fylkingar undir kápunni. Innan Flokksins var hópur sem hafði heildarhagsmuni sem forgangsatriði, en sá hópur þynntist með árunum, þegar eldri menn viku fyrir hinum yngri, sem ekki skildu hagsmuni þjóðarheildarinnar.

Vegna allrar þessarar forsögu Sjálfstæðismanna er vel skiljanlegt hve harkalega þeir leggjast gegn setningu laga um Stjórnlagaþing, þar sem stjórnarskrá lýðveldisins verði breytt, án beinnar aðkomu Alþingis eða sjórnmálaflokkanna. Með þeirri aðferð sem nú er boðuð, er beinlínis verið að taka af þeim neitunarvald gegn breytingum stjórnarskrár, sem þeim finnast hagsmunum sínum óhagstæð. En á þessu neitunarvaldi hafa ævinlega strandað þær breytingar stjórnarskrár, sem mest þörf hefur verið á að koma í framkvæmd.

Með ákveðnum hroka tókst þeim að komast upp með, á Alþingi 1944, að telja sjálfgefið að alþingismenn væru þeir einu sem treystandi væri til að bera hagsmuni þjóðarheildarinnar fyrir brjósti. Þeir ljáðu því ekki máls, utan einstaka þingmanna þeirra, að hægt væri að treysta þeim einstakling sem þjóðin mundi kjósa fyrir forseta, til að hafa að leiðarljósi hagsmuni sem þeir gætu sætt sig við. Hvers vegna skildi það hafa verið?

Á þessum tíma voru tiltölulega fáir Íslendingar sem töldust efnaðir menn. Meginþorri þjóðarinnar var svona rétt sjálfbjarga með nauðþurftir. Mjög margir áttu sér þó þann draum að verða efnahagslega sjálfstæðir, en það var einmitt grunnhugtak Sjálfstæðisflokksins í öndverðu. Hugtak sem veiddi vel, meðan margir áttu "sjálfstæðisdrauminn" í framtíðarsýn sinni.

Þegar Sjálfstæðismenn sáu hve auðveldlega þeir gátu blekkt stóran hluta þjóðarinnar til að kjósa stefnu Flokksins, þó grundvallargildum þeirrar stefnu væri ekki framfylkt í framkvæmdinni, var eðlilegt að þeir ályktuðu sem svo að einhver snjall einstaklingur gæti blekkt þjóðina til að kjósa sig sem forseta, en koma svo í ljós, eftir kosningar, sem harður andstæðingur þeirrar sniðgöngu stefnuskrár sinnar, sem Sjálfstæðismenn hafa alla tíð stundað. Þetta var hætta sem Sjálfstæðismenn gátu ekki tekið. Þess vegna mátti forsetinn ALLS EKKI hafa óumdeild völd.

Greinilega er innri hugmydafræði um vegtyllur innan Sjálfstæðisflokksins, enn undir sömu áhrifunum. Það sýnir glöggt framganga þeirra nú í stjórnarandstöðu, eftir að hafa hrakist úr stjórnarráðinu vegna hræðslu við að takast á við spillt yfirgangsöfl í innri hring valdakerfis Flokksins.

Nú reynir því á þjóðina, hvort hún hafi þroskast nóg, til að hugsa sjálfstætt og í löngu samhengi, hvað það sé í raun sem hafi valdið því hruni sem við erum að ganga í gegnum.           

Umræðu um stjórnarskrárfrumvarp frestað

Stjórnarskráin V. - Átök um æðsta valdið 1944

Í sameiginlegu nefndaráliti stjórnarskrárnefnda beggja deilda þingsins, kemur fram mikil ósamstaða og boða ýmsir nefndarmenn að þeir muni flytja breytingatillögur við meðferð málsins í þinginu.

Af nefndarálitinu má ráða að nefndarmönnum finnist ekkert hafa verið farið út fyrir ákvæði stjórnskipunarlaga frá 1942, um að engar breytingar yrðu gerðar á stjórnarskrá, aðrar en þær sem nauðsynlegar væru vegna færslu æðsta valdsins inn í landið, þ. e. a. s. valdsviði konungs, breytt í valdsvið forseta.

Athygli vekur, að þó ákvæði stjórnskipunarlaga frá 1942 sé ótvírætt, um að engu skuli breyta, að þessu sinni, í stjórnarskránni öðru en að færa æðsta valdið inn til þjóðarinnar, þá er það einmitt um þetta vald sem mestu átökin veðra, og því breytt án heimilda.

Af lestri umræðna um stjórnarskrármálið í marsmánuði 1944, virðist sem mest andstaða sé meðal Sósíalistaflokksins og Sjálfstæðisflokksins, við að fela íslenskum aðila hið æðsta vald, sem konungur hafði haft. Börðust þessir aðilar harkalega fyrir því að hrifsa þetta vald inn til Alþingis og gera forsetann eins valdalítinn og mögulegt var. Helst vildu þeir að hann yrði alveg valdalaus.

Það ákvæði sem harðast var deilt um, var hið svokallaða “synjunarvald”, sem framangreindir aðilar óttuðust svo mjög í höndum Íslendings. Um það sagði formaður Sósíalista eftirfarandi, við aðra umræðu í efri deild:

“Synjunarvald konungs samkvæmt núgildandi stjórnarskrá hefur í reynd orðið form eitt. Síðan 1918 hefur konungur aldrei neitað lögum um staðfestingu.”

Athyglisvert að þingmaður skuli líta þannig á að ákvæði stjórnarskrár séu formið eitt, hafi það ákvæði ekki verið brotið eða á það reynt í einhvern tiltekinn árafjölda. Einkennilegt viðhorf sem bendir til lítillar rökhugsunar, alla vega í þessu máli. Hins vegar kemur fram í framhaldi máls þessa manns, að hann óttast mikið, að forsetinn verði meðvitaðari en kóngur, um álit þjóðarinnar á ýmsum lagasmíðum Alþingis, og gæti því tekið upp á því að synja lögum staðfestingar, yrði hann var við mikla óánægju hjá þjóðinni með lagasmíðar Alþingis. Um þessi atriði segir hann: (Áhersluletur G. J.)

“Allt öðru máli hlýtur að gegna, þegar slíkt vald er fengið í hendur innlendum þjóðhöfðingja, vald, sem hann fær beint frá þjóðinni samkvæmt frjálsri ákvörðun þjóðarinnar sjálfrar. Forseti mundi undir öllum kringumstæðum telja sig hafa siðferðilegan rétt til að synja um staðfestingu laga, ef hann teldi það málefnislega rétt og teldi sig hafa málefnalega afstöðu til þess. Ef synjunarvald forseta væri það sama og synjunarvald konungs. fengi hann raunverulega miklu meira vald en konungur hafði, og vald þingsins yrði skert frá því, sem nú er. Þess vegna hefur verið talið nauðsynlegt að breyta ákvæðinu um synjunarvaldið, þannig að lög öðlist gildi, þótt forseti synji þeim um staðfestingu.”

Í þessari framsetningu þingmannsins kemur enn og aftur fram meinleg rökvilla, þegar hann segir – “Ef synjunarvald forseta væri það sama og synjunarvald konungs. fengi hann raunverulega miklu meira vald en konungur hafði,”.  Flestir ættu að sjá að valdið er hið sama, en það sem þingmaðurinn er í raun að meina, er að þegar þetta vald er komið í hendur Íslendings, sem hefur vakandi tengsl við þjóðina, er mikið erfiðara að fela aðgerðir sem eru þjóðinni erfiðar eða mótdrægar, því sá sem hefur æðsta valdið hefur daglega vitund á viðhorfi þjóðarinnar til þess sem Alþingi er að gera. Þessi nánu tengsl voru ekki til staðar þegar kongurinn var úti í Danmörku og fylgdist ekkert með daglegu viðhorfi þjóðarinnar til starfa Alþingismanna.

Í þessu máli voru flokkslínur ekki einhlítar. Þannig var Sjálfstæðismaðurinn Pétur Magnússon, lögfræðingur og bankastjóri Landsbankans, ósammála formanni sósíalista um þessi atriði, en hann sagði:

“Hæstvirtur 1. þingmaður Reykvíkinga, sessunautur minn. heldur því fram, að meiri ástæða sé að fara þá leið; sem ráðgerð er á þskj. 132, fyrir það, að þjóðhöfðinginn sé í landinu og vald hans því meira en ella. --- Nú er það svo, að eftir stjórnarskrá eru forseta ætluð lík völd og konungurinn hafði, og mér skilst, að aðstaða hans verði svipuð og konungsins. Ég skal játa það, að þjóðhöfðingi, sem búsettur er í landinu, hefur betri aðstöðu til að hafa óbein áhrif, en ekki til að hafa bein pólitísk völd. Einmitt fyrir það finnst mér, að rík ástæða sé til, að lagafrumvarp, sem hann synjar staðfestingar, fái ekki gildi, fyrr en þjóðin hefur kveðið upp úrskurð sinn. Ef skerða á þau litlu völd, sem forseta eru nú ætluð, þá veit ég satt að segja ekki, hvað eftir er handa honum.”

Til skýringar skal þess getið að þingskjal 132 var tillaga um að lög sem forseti synjaði staðfestingar, tækju strax gildi, en féllu úr gildi ef þjóðin hafnaði þeim. Einnig má geta þess að 1. þingmaður Reykjavíkur, sem þarna er getið, var Magnús Jónsson, Sjálfstæðisflokki, en hann gat ekki hugsað sér að forseti gæti stöðvað lagasetningu frá Alþingi, með því að vísa lagafrumvarpi sem Alþingi hafi samþykkt, til þjóðarinnar til staðfestingar eða synjunar.

Á þessum tíma var utanþingsstjórn og var dr. juris Björn Þórðarson forsætisráðherra. Hann gerði ítrekaðar tilraunir til að benda þingmönnum á að eigi væri heimilt að gera aðrar breytingar á stjórnarskránni, í það sinn sem þarna var um að ræða, en þær er beinlínis vörðuðu færslu æðsta valds þjóðarinnar frá konungi Danmerkur, til forseta Íslands. Við þessar umræður í efri deild sagði forsætisráðherra þetta: (Áhersluletur er sett af G.J.)

“Ég tek hér til máls af því, að ég á nokkra hlutdeild í frumvarpinu, eins og það kom frá Neðri deild. --- Ég minnist þess ekki að hafa hlustað á jafnskýrar umræður í Nd. og er rætt var um neitunarvald forsetans, um það, að löggjafarvaldið skyldi að öllu leyti vera í höndum Alþingis. Hæstvirtur framsögumaður kveður hér hreint að orði, svo að ekki er um að villast. Synjun forseta á ekki að leiða til frestunar á gildistöku laga heldur skulu þau öðlast gildi samt sem áður og halda því, unz þjóðaratkvæðagreiðsla hefur skorið úr.

Þar sem niðurstaða stjórnarskrárnefndar varð á þessa leið, er ljóst, að löggjafarvaldið er alls ekki hjá forseta, þótt orðalag stjórnarskrárfrumvarpsins bendi til þess. Það hefði því átt að orða 1. mgr. 2. gr. öðruvísi: Alþingi fer með löggjafarvaldið, eða: Alþingi og kjósendur fara með löggjafarvaldið. Er það sökum þess, sem ég hef áður tekið fram, að lög, sem forseti hefur neitað að staðfesta, öðlast samt sem áður gildi.

Það er eðlilegt, að Alþingi fallist ekki á það ákvæði, að forsetinn hafi synjunarvald, því að það eru aðeins leifar frá einveldistímanum. En ég get ekki skilið, að algerlega þurfi að svipta hann hlutdeild í löggjafarvaldinu, þótt hann sé innlendur. Ég hefði getað skilið, að slíkt ákvæði væri lögfest, ef forseti væri óafsetjanlegur erfðaherra, sem væri þrýst inn í landið af útlendu valdi, - en að þjóðinni missýnist svo, að hún velji til forseta mann, sem gengi í berhögg við vilja Alþingis og hennar, --- því trúi ég ekki. Því að hvað er forseti, ef hann hlustar ekki eftir því, sem þjóðin meinar? Ef forseti synjar lagafrumvarpi staðfestingar, en það er samþykkt við þjóðaratkvæði, þá álít ég, að áreiðanlega væri nokkur ástæða fyrir hendi, til þess að Alþingi kærði þann forseta. En neitun forseta væri ekki órökstudd, ef frumvarpið næði ekki ríflegum meiri hluta hjá þjóðinni.
………

Ég get ekki komið því úr huga mér, að ef breitingatillagan verður samþykkt, þá er 26. gr. í ósamræmi við 2. gr. frumvarpsins. Mér finnst hart að trúa ekki sínum eigin þjóðhöfðingja, sem þjóðin hefur sjálf kosið, til að fara réttilega með vald sitt í fjögur ár. Ég trúi því ekki, að hæstvirt deild samþykki hina frambornu breitingatillögu við 26. gr., eins og hæstvirt Neðri deild samþykkti hana.”

Neðri deild hafði fallist á rök forsætisráðherra og samþykkt þá breytingu á 26. gr. frumvarps að stjórnarskrár, að lagasamþykkt sem forsetinn neitaði að staðfesta, tæki ekki gildi fyrr en þjóðin hefði greitt um það atkvæði. Þannig fór frumvarpið til Efri deildar. Þar urðu þær umræður sem hér hefur verið vitnað til. Niðurstaða Efri deildar varð hins vegar sú að fella úr gildi breytinguna sem Neðri deild gerði og samþykkja að lagasamþykkt sem Alþingi staðfesti en forseti neitaði að staðfesta, tæki samt strax gildi, en félli úr gildi ef þjóðin hafnaði þeim.

Það sem hér hefur verið rakið er ódulið valdarán, þar sem Alþingi rænir þjóðina æðsta valdi sínu, og þar með valdinu yfir starfsháttum þingmanna. Að mínu mati er þetta mjög alvarlegt mál, sem þarf að takast á við, nú þegar heildarendurskoðun stjórnarskrár fer fram utan Alþingis. Mikilvægt er, í ljósi sögunnar, að stjórnmálamenn komi hvergi nærri gerð nýrrar stjórnarskrár, í von um að þjóðin geti aftur fengið eitthvað af þeim völdum sem Alþingi rændi frá henni við lýðveldistökuna.

Það væri hægt að skrifa langt mál um þau átök sem urðu þegar Alþingi rændi völdum forsetans. Kannski geri ég það síðar, en hér læt ég staðar numið varðandi fyrstu stjórnarskrá lýðveldisins og valdarán Alþingis.