Efnahags og viðskiptanefnd Alþingis 2021 / Hver er þekking álitsgjafans á Verðtryggingu?

Efnahags og viðskiptanefnd Alþingis

.151. löggjafarþing 2020–2021. 

Þingskjal 752 — 441. mál.

Frumvarp til laga

um breytingu á lögum um vexti og verðtryggingu, nr. 38/2001 (takmarkanir á notkun verðtryggingar í lánssamningum til neytenda).

Frá fjármála- og efnahagsráðherra.

Hver er þekking álitsgjafans á Verðtryggingu?

Í fyrsta lagi vil ég vekja athygli Alþingis á því að þekking mín á þessu málefni byggist á langri reynslu af verðtryggingu. Ástæðu þess er að leita í síðbúnum námstíma mínum í rekstrarfræðum, því það var á 7. áratugnum sem ég var að skoða fyrstu verðtryggingu útlána í lánastofnunum hér á landi, sem var samkvæmt lögum 71/1966. Þar var eingöngu um að ræða svonefnd stórlán til atvinnulífs og sveitarfélaga. Ég hafði lært bókfærslu á IBM 36 tölvu en strax þegar þáverandi „borðtölvur“ komu til sögunnar, fór ég að læra á þær. Læra forritun vinnu- og bókhaldskarfa og smíða reiknilíkön fyrir síendurteknar sömu forsendur útreikninga. Námið stundaði ég í kvöldnámi samhliða starfi í bókhalds- og rekstrarmálum.

Er tölvunámi lauk vann ég við þróun tölvubókhalds og við að færa fyrirtæki úr handfærðu bókhaldi í tölvuskráningu. Við það starfaði ég um nokkur ár en fór síðan til starfa í hagdeild Samvinnubanka og fjallaði ég þar m. a. mikið um lánamál til fyrirtækja ásamt að kaup og sölu skuldabréfa. Þar tók ég þátt í að setja saman nákvæmt hermilíkan af skuldabréfakerfi Reiknistofunnar, en það varð svo grunnur að reiknivél bankanna til útreikninga fyrir afborganir lána. Einnig þurfti ég að búa til fjölda reiknilíkana til nákvæmrar eftirlíkingar af útreikningum ýmissa lánsforma í skuldabréfakerfi Reiknistofunnar. Var það gert til vinnuhagræðingar við störf mín.

Allt var þetta í fyrstu mun meira umfangs en nú er, því þá var ekki komið neitt sjálfstætt „skjámyndakerfi“, þannig að maður varð að búa til allar skjámyndir sem reiknilíkönin þurftu að nota. Við þetta starfaði ég í nokkur ár, en þegar ekki reyndist vilji til að leiðrétta rangar reikniaðferðir verðtryggingarhluta skuldabréfakerfis Reiknistofunnar, sagði ég upp starfi mínu í hagdeild bankans. Ég vildi alls ekki gera það að lífsstarfi mínu að hafa vísvitandi fjármuni af fólki. Síðar sinnti ég, að beiðni nokkurra þáverandi þingmanna, fjármálaráðgjöf fyrir fólk í fjárhagsvanda. Með þekkingu mína á lánakerfum, meðhöndlaði ég nokkur þúsund skuldabréf, meira en helming þeirra jafngreiðslu húsnæðislána. Í ljósi framanritaðs segi ég þetta.  

ATHUGASEMDIR:

1. Við hámarks lánstíma verðtryggðra jafngreiðslu húsnæðislána, án þess að leiðrétta ranga útreikninga afborgana.

Útlánaformið „Jafngreiðslulán“ er ekki íslenskt að uppruna. Á fagmáli viðskipta og lögfræði heitir lánaform jafngreiðslulána: (annuitet). Grunnelement þessa lánafyrirkomulags er að heildarupphæð lánsins, höfuðstóll þess á lántökudegi, skiptist í jafnar afborganir allan lánstímann. Og á sama hátt að heildarupphæð útreiknaðra vaxta eftir lánaskilmálum jafnra afborgana, deilist með jöfnum hætti á alla gjalddaga jafngreiðslulánsins, í sömu upphæð krónutölu, á allar afborganir lánstímans.

Við innheimtu bera liðirnir afborgun höfuðstóls og þannig reiknuð vaxtagreiðsla mánaðarins, Í samtölu sem nefnist: Greiðsla.  Var þessi samtala t. d. nefnd í 1. gr. laga nr. 71/1966, og 34. gr. Bandormsins nr. 13/1979, sem tilvísun um framkvæmd útreikninga sem teljist grundvöllur jafngreiðsluafborgunar.

Hér á landi var þetta lánaform lítið notað á fyrstu áratugum lýðveldis, einkanlega vegna mikillar verðbólgu. Kom þar einnig annað til. Frekar var lítil útlánavelta bankanna, vegna tiltölulega lágrar eiginfjárstöðu þeirra miðað við útlánaveltu sem einnig takmarkaðist við það að stærri og lengri lánveitingar voru fjármagnaðar í gegnum opinbert sjóðakerfi eins og: húsnæðisdeild hjá Landsbanka, til fiskiskipa hjá Fiskveiðasjóði. Í gegnum Útvegsbanka og iðnaður og fleiri greinar atvinnulífsins afgreitt í gegnum Framkvæmdasjóð hjá Iðnaðarbankanum.

Viðskiptabankarnir fengust því við lítið annað en ótraustari hluta lánamarkaðarins, sem oftast er nefnt: umhverfi viðskipta- og veltulána. Og aðal viðskiptaaðilar þess umhverfis voru: verslanir, smáfyrirtæki og einstaklingar, sem vegna smæðar og óöruggs tekjuumhverfis, í ört vaxandi kostnaðarumhverfi sem aðallega var vegna verðbólgu. Lág eiginfjárstaða þessara aðila hamlaði mjög fjárfestingagetu þeirra. Aðal lánaumhverfi bankanna snerist því mest um skammtímalán afurða- eða rekstrarlána af ýmsum toga.

Íslensk svonefnd „jafngreiðslulán“, ERU EKKI jafngreiðslulán.

Á þeim árum sem ég var í hagdeild Samvinnubankans kom tvisvar fyrirspurn erlendis frá um hvers vegna svonefnd jafngreiðslulán hér á landi væru nefnd þessu nafni en fylgdu ekki útreiknireglum slíkra lána. Til að skilja betur eðli þessarar fyrirspurnar skulum við rifja upp einfalda mynd. Hverjar eru reglurnar við útreikning afborgana og vaxta af jafngreiðslulánum?

Við útreikning afborgana jafngreiðslulána er lánsupphæð á lántökudegi, deilt með fjölda afborgana. Til dæmis er að 40 ára lán með mánaðarlegum afborgunum, hefur 480 afborganir. Lánsupphæðinni er því deilt með 480 og þá kemur upphæð afborgunar allra gjalddaga, sem er sama krónutölu upphæð allan lánstímann þ.e. 10.000.000/480 = 20.833,33

Útreikningur vaxta af jafngreiðsluláni, lúta einni viðbótarreglu fram yfir venjulegan útreikning jafnra afborgunarlána. Vextir af slíkum lánum eru reiknaðir af upphæð eftirstöðva lánsins hverju sinni. Við útlán jafngreiðsluláns ber bankanum að afhenda lántaka, skrá með útreiknuðum greislum afborgana láns jafnra afborgana.

Aftast í þeirri skrá, neðan við alla dálka, á að vera samtala yfir heildargreiðslu hvers reikniliðs yfir allan lánstímann. Lántakinn getur þá tekið upp símann sinn, opnað reiknivélina og slær inn samtöluna sem er aftast í reitnum „vextir“. Ef þeirri tölu er deilt með fjölda afborgara, á útkoman að vera sama upphæð sem skráð er vaxtagreiðsla hvers gjalddaga jafngreiðslulánsins, í krónum talið.

Lítum á dæmi úr reiknilíkani af skuldabréfakerfi. Til hægðarauka hafði ég lánsupphæðina 48 milljónir, sem þýðir með 480 afborgunum er borguð 100.000 kr. afborgun mánaðarlega. Í efstu línu líkansins má sjá að miðað er við 4,25% vexti.

Hér á næstu síðu höfum við myndir af 12 fyrstu greiðslum með venjulegum jöfnum afborgunum á mynd  1.   En á mynd 2. er útreiknað jafngreiðulán. Þar má sjá að vaxtagreiðslu í hverjum mánuði er lægri en með venjulegum útreikning. Í jafngreiðsluláni eru allar upphæðir afborgunar og vaxtagreiðslna sama upphæð í krónum talið, fyrir allar afborganir.

Þegar við lítum á samtölurnar á myndum 3 og 4, sjáum við að samtölur greiddra vaxta, sem og samtölur greiðsla afborgana og vaxta eru í báðum tilvikum sama upphæð greiddra vaxta. Og einnig má sjá að full endurgreiðsla er á hinni lánuðu upphæð. Mismunur lánsformanna jafnra afborgana og jafngreiðslulána, felast í því að í lánsflokknum jafnar afborganir eru allar afborganir sama krónutala en full greiðsla vaxta reiknuð af eftirstöðvum láns hverju sinni.

En í hinu tilvikinu, er um að ræða alvöru „jafngreiðslu“ bæði afborgana og vaxta hvers gjalddaga. Það er  jafngreiðslulán. Þar er á öllum gjalddögum um sömu krónutölu afborgunar og sömu krónutölu greiddra vaxta er að ræða.  Þarna hefur verið dregið fram hið mikilvæga form „jafngreiðslulána“. Þarna sést hversu eðlilegt var í 1. gr. laga nr. 71/1966, þar sem talað er um „Greiðsluna“. Þar er átt við samtöluna yfir upphæð afborgunar og fasta vaxtagreiðslu hvers gjalddaga. Þar sem allir gjalddagar beri sömu upphæð Greiðslu af láninu. Við það bætist svo liðurinn Kostnaður.

Neðst á mynd 3, er talan 85.177.  Og eins og sjá má er þarna um að ræða heildarupphæð greiddra vaxta, sem búið er að deila með fjölda gjalddaga. Þá kemur út jafnaðargreiðsla fyrir hvern gjalddaga og sú upphæð sett í reit vaxtagreiðslu á öllum gjalddögum jafngreiðslulánsins, sem skilar sömu upphæð heildargreiðslu vaxta fyrir báðar útfærslur lánsins fyrir allan lánstímann.

 Þetta leiðir af sér skýran samanburð á greiðslubyrði tilgreindra lánsforma, á að ráða við reglulegar afborganagreiðslur fyrstu mánaða og ára lánstímans. Heildargreiðsla hvers gjalddaga er umtalsvert lægri með jafngreiðsluláni en með öðrum útreikniaðferðum.

Í því dæmi sem hér hefur verið sýnt, er fyrsti gjalddagi venjulegs láns með jafna afborgun, kr. 270.000. Hins vegar er sama lánsupphæð, í jafn langan tíma, fengin að láni með raunverulegum „jafngreiðslukjörum“, með verulega lægri greiðslu á fyrsta gjalddaga, eða einungis 185.177. Þarna munar 84.823 krónum í afborgun, eða sem nemur 130.000 króna í launum lántakans. Það verða ekki mikið betri lánakjörin sem bjóðast. Það verður líka erfitt að finna forsvarandi rök eða réttlætingu fyrir því að svipta fólk slíkum lánskjörum til að treysta afkomugrundvöll fjölskyldu sinnar.

 Að verðtryggja lánsfé eða peninga.

Hvað er það sem kallast að „verðtryggja“ fjármagn? Í flestum tilvikum eru tryggingar til varnar tjóni af völdum einhverra utanaðkomandi aðila. Í því sambandi er beinast að vísa til ökutækjatrygginga, húsnæðistrygginga og slysatrygginga. Fleiri tryggingar væri hægt að tína til. EN eitt eiga allar tryggingar sameiginlegt í alþjóðlegu lagaumhverfi. Tryggingin er til þess að tjónvaldurinn beri skaðabótaskyldu gagnvart tjónþola í hverju tilviki. Í öllum tilvikum þekktra réttarfarsreglna, er það tjónvaldurinn sem á að bæta það tjón, sem vanræksla af hans völdum hefur skapað.

Ef skoðað er umhverfi notkunar lánsfjár á landinu, þá eru það aðallega þeir sem standa í rekstri eða framkvæmdum, sem þörf hafa fyrir aukið fjármagn og taka fjármagn að láni. Á Íslandi er einungis einn gjaldmiðill að ræða sem er LÖGEYRIR í peningum. Það er íslenska krónan. Hún hefur „lögskipaða“ gengisskráningu og er fullgild í fullu ákvæðisverði í allar greiðslur innanlands.

Nú vildi svo til á sínum tíma að eigendur peninga,  vildu ekki lána út sína peninga á þeim kjörum sem Alþingi og ríkisvaldið ákvað á grundvelli gjaldmiðlalaga. Eigendur fjármagns báru því við að verðbólga í landinu væri svo mikil að peningar þeirra yrðu stöðugt verðminni, til kaupa á erlendum vörum. Þarna eru eigendur fjármagns að lýsa tjóni, sem þeir yrðu fyrir, að þeirra mati. Þeir vísa til tjónsins og vilja bætur vegna rýrnunar þeirra eigna sem þeir fái fyrir sömu krónutölu upphæð.

Alþingi og stjórnvöld ræddu þessi málefni í marga mánuði. En MATI fjármagnseigenda varð ekki hrakið. En í þessu mikilvæga atriði brást þáverandi Alþingi þjóðinni. Alþingi lét aldrei gera úttekt á því hvort meint tjón fjármagnseigenda, væri af völdum tilgreinds tjónvalds. Hvort tap fjármagnseigenda væri, sem hlutföll meira en allra annarra þegna þjóðfélagsins, sem keyptu erlendar vörur. Öll gild rök falla í þá átt að hlutfallslega, miðað við efnahag, hafi allir landsmenn orðið fyrir sambærilegu tjóni af völdum verðbólgu. Á þeim tíma sem þarna um ræðir, var einn virtasti og mikilhæfasti lagaprófessor landsins nýlega orðinn forsætisráðherra, en hann hafði gengt öðru ráðherraembætti í fyrri ríkisstjórn. En þó mátt hefði ætla að þáverandi forsætisráðherra skorti ekki lagaþekkingu, varð greining embættis hans á meintum tjónvaldi í málefninu ekki greinilega leitað, eins og þáverandi afgreiðsla Alþingis ber gleggsta vitnið um. Hver getur ástæðan fyrir því hafa verið?

Fjármagnseigendur bentu ekki á sökudólg í málinu. En þeir úrskurðuðu hverjir skyldu bera kostnaðinn af að bæta meint tjón þeirra, án þess að sannað yrði að þeirra tjón væri meira en annarra. Sá úrskurður fjármagnseigenda var borinn undir hina nýju ríkisstjórn, sem ekki vildi láta orða sig við málið, því það væri á ábyrgð fyrri ríkisstjórna. Öllum sem eitthvað þekktu til þess hvernig svo flókið lagafrumvarp sem þarna var til umræðu, áttu að geta séð að þarna væri ekki um lagaform að ræða. Málið væri enn á undirbúningsstigi en þó sett fram til kynningar, sem kafli í (Bandormi ríkisstjórnar), innan um ýmsar breytingar og viðauka, við þegar gildandi lög. Allir lögfræðimenntaðir menn í landinu vissu að þessi fyrsta kynning á málinu, var ekki í frumvarpsformi til lagasetningar. Enda var í textanum sjálfum sagt að: Stefnt skuli að því að verðtryggja.  Þingmenn og lögfræðingar vissu að til afgreiðslu Bandorma hafa aldrei verið gerðar sömu kröfur og til afgreiðslu frumvarpa til setningar á Lögum er kveða skildu á um rétt manna eða réttindi. 

Lög þurfa að hafa í inngangi sínum tilgreint form er varðar Tilgang, Markmið og Leiðir, er birti skýr fyrirmæli lagaákvæða. Lög mega t. d. ekki hafa uppi nema eitt sjónarmið varðandi meginreglu löggjafarinnar. Ekkert af því sem hér er rakið, var í VII. kafla Bandormsins nr. 13/1979, enda fékk VII. kaflinn hvorki laganúmer né nafn.

Það hefur alla tíð vakið undrun þeirra fáu sem kosið hafa að tjá sig um það óheillaspor sem einn virtasti lögspekingur og lagaprófessor landsins, lét henda sig, yfirhlaðinn verkefnum í erfiðu stjórnarsamstarfi. Pressan var mikil og fjármálakerfi landsins komið að hruni. Varð einhverjum það ljóst, sem heyrðu hann í ræðustól Alþingis mæla fyrir lagabandormi sínum sem hann var búinn að leggja fram á Alþingi, sem þingmál hans eins vegna skorts á samstöðu í ríkisstjórninni.

Þegar hann byrjaði að lesa VII. kafla bandorms um efnahagsmál, sást á andliti hans að hann vissi sig vera að lesa bull sem ekki stæðist lög. En af hvaða ástæðu hann dró kaflann ekki til baka, er hann hikaði aðeins í upplestri ræðu sinnar? Þegar hann varð var við að það var lögleysa sem hann væri að lesa, er hann mælti fyrir bandorminum í ræðustól Alþingis.

Ég  veit ekki hvort hægt er að setja sig í spor eins gleggsta lagameistara landsins þegar hann stendur í ræðustól Alþingis, vitandi um að nánast öll þjóðin væri að hlusta, á hann lesa upp texta sem aldrei gæti orðið lög við eðlilegr aðstæður. Hans trausti samstarfsmaður mun hafa fengið aðstoð við að skrifa ræðuna. Hvernig átti nokkrum heiðarlegum manni að detta í hug að skrifa rugl í ræðu fyrir svo lögfróðann mann?  

Alþingi fór ekki fram á neina skoðun á VII. kaflanum; af hvaða ástæðum sem það var, og ekki verður auðvelt að greina þá atburði sem þarna gerðust, e. t. v. löngu síðar.

Þetta er sett hér inn til að reyna að ýta undir skipulagða hugsun um hvernig heimildir voru fengnar fyrir Alþingi, til að samþykkja tjónakvöð á notendur lánsfjármagns á Íslandi, vegna meints tjóns sem allir landsmenn urðu að einhverju leyti fyrir.

En tiltekinn hópur landsmanna var, án lögfullra sannana, sérstaklega útvalinn sem mestu tjónvaldarnir, og látnir gjalda fyrir sök hins rétta tjónvalds, til að halda viðskiptakerfium landsins gangandi.

Tjónið, hins vegar varð fyrst og fremst til vegna stjórnleysis Alþingis og ríkisstjórnar, í efnahagsmálum en ekki af völdum lánsfjárnotenda. En slíkt verður ekki rakið lengra hér.

Lánsfjárnotendur hafa í 38 ár greitt bætur fyrir tjón sem þeir hafa aldrei verið valdir að eða dæmdir fyrir. En það sem verra er, snýr að því sem líklega verður talið vera vegna skorts á þekkingu, en ekki vegna vilja til sviksamlegrar framgöngu gagnvart lánsfjárnotendum. Seðlabankinn afhenti því miður lánastofnunum ólögteknar leiðbeiningar um hvernig reikna skildi þær viðaukagreiðslur sem lánsfjárnotenda, var gert að greiða til lánastofnana. Til að sýna þetta á áþreifanlegan máta, lét ég alþingismönnum í té afrit af verðtryggðu jafngreiðslu íbúðaláni, sem ég tók árið 2000, einmitt í þeim tilgangi að geta sýnt svart á hvítu hvernig rangfærslan er framkvæmd.

Meðfylgjandi þessu skjali, sem Fylgiskjal 1, var gjalddagaskrá yfir lánið mitt, þar sem allir liðir þess eru sundurliðaðir eins og sundurliðun er tilgreind á lánasamningnum. En einnig til að birta með sem skýrustum hætti hvernig lagatextinn úr 1. gr. laga nr. 71/1966 virkar, ef hann hefði verið settur fram í réttum skilningi þeirra sem í upphafi túlkuðu hann. Þá útreiknireglu lærði ég af þeim er þær reglur bjuggu til.

Á þeim tíma sem þau lög giltu, fannst stjórnendum bankanna vera of mikil verðbólga til að setja slíkar reglur á almenn afborgunarlán. Þess vegna voru lög 71/1966 aldrei virk í almennum lánaviðskiptum.

En megintexti 1. gr.  laga nr. 71/1966 var færður óbreyttur í 34. gr. Bandormsins nr. 13/1979, sem 1. gr. VII. kafla, um verðtryggingu. Lánið sem ég tók árið 2000, var í upphafi kr. 6.420.000,-. Lánstími 40 ár, lánsform „jafngreiðslulán“,  með mánaðarlegum gjalddögum, vextir 5,1% og verðtryggt með grunnvísitölu í maí 2000, en lánið ekki greitt út fyrr en í ágúst 2000. Mér var því gert að greiða tæpa 3 mánuði í vexti og verðtryggingu, áður en mér var afhent lánið. Samkvæmt lánsfjárlögum er lánastofnun óheimilt að taka vexti eða aðra ábataþætti, aftur fyrir þann dag er lántaki fær yfirráð yfir lánsfénu. Þeirri lagareglu hafnaði Ríkisstofnunin Íbúðalánasjóður að fylgja.

Þó búið hafi verið, þegar ég tók lánið, að fella úr gildi lög nr. 71/1966 og aldrei hafi verið sett sjálfstæð lög til að styðja ákvæði VII. kafla Bandormsins nr. 13/1979,  ákvað ég að láta reiknilíkan mitt fylgja þeim reiknireglum sem fram komu í 1. gr. laga nr. 71/1966 og 34. gr. Bandorms nr. 13/1979, til að valda ekki ágreining um lögmæti reiknireglna skuldabréfakerfis Reiknistofunnar og reiknilíkansins sem varð upphaflegur grunnur að reiknivél bankanna er hún kom til.

Mismunur á útkomu úr fyrrgreindum reiknileiðum felst í þeim forsendum sem lagðar eru fyrir reiknikerfið að vinna úr. Eins og fyrr er getið beitti ég einu lögsettu reiknileiðinni sem til hafði verið, þó það hefi verið búið að fella þau lög úr gildi þegar lán mitt var tekið.

Í lögunum segir að verðbæta skuli Greiðsluna, sem þýðir í raun að Greiðsla lánsins fer fram þegar lántaki skilar, endurgreiðir aftur lánsféð til lánveitanda. Í 1. gr. laga nr. 71/1966, og í 1. gr. VII. kafla en 34. gr. Bandorms um efnahagsmál nr. 13/1979, er sami textinn um hvernig reikna skuli verðbætur. Eina lögfesta leiðin til slíks er að Greiðslan (samtala afborgunar og jafngreiðsluvaxta) verðbætast frá lántökudegi til greiðsludags. Það er eina lögfesta reglan um endurgreiðslu eins og meint viðmiðunarregla segir fyrir um.

Tjón á rekstrarsviði, bætt með eignauppfærslu á eignasviði?

Þeir sem kunna þokkalega greinarmun á Debet og Kredit færslum í bókhaldi, vita að hærra vöruverð veldur auknum kostnaði. Hvort það veldur breytingu á eignastöðu kemur fram síðar, jafnvel ári síðar. Það var einkennileg efnahagsumræðan á Íslandi á árunum 1978 – 1983. Það var eins og það hefði gleymst að kenna sérfræðingum á viðskipta- og hagfræðisviði, hvernig eignaaukning verði til. Og ekki var betra ástandið á lögfræðisviði. ALLIR STEINÞÖGÐU, meðan íslenska fræðasviðið auglýsti á alþjóðavísu, vanþekkingu sína á þeim vísindum sem þeir höfðu skjalfestar prófgráður um sérþekkingu. Það vakti athygli út fyrir landsteinana.

En ekki meira um það hér.  Ætlunin var að líta örlítið nánar á grundvallarreglu verðtryggingar, út frá Alþjóðlegri reikningsskilavenju, eða bara einfaldri bókhaldsjöfnu. Það sérkennilega við framkvæmd okkar á verðtryggingu var það að hún er ekki bókfæranleg jafna og því í raun ekki skráningarhæf.

Lítum á dæmi. Kostnaðarhækkanir útgjaldsliða, sem allar færast debet á rekstrarreikning, og valda þegar auknum kostnaði. Í reikningsfærslu verðtryggingarformúlu á Íslandi veldur hækkun kostnaðar af völdum hækkunar neysluvísitölu, umsvifalaust hækkun verðgildi eigna og þar af leiðandi hækkun eignfærslu í efnahagsreikning ALLRA sem eiga skráða eign, hvort sem þeir hafi orðið fyrir kostnaðarauka í rekstri eða ekki.

Kostnaðarhækkun (debet) í rekstri, þarf að eiga sér mótfærslu (kredit) tekjuþáttur á rekstrarsviði. Við lok hvers mánaðar eru lagðar saman upphæðir á debet og kredit hliðum rekstrarreiknings, til að sjá hvort tekjur hafi komið á móti gjöldum og helst meiri. Ef fyrirtækið aflar ekki tekna til greiðslu á kostnaðarhækkunum, getur þurft að færa fjármagn af eignareikning til að jafna kostnað og tekjur á rekstrarreiking, til að loka uppgjöri. Í eðlilegri bókfærslu, ef taka þarf fjarmagn út af eignareiking, minnkar eignastaða á efnahagshlið bókhaldsins.

Hér hefur verip lýst eðlilegri svörun kostnaðarauka í rekstri, sem ekki er hægt að mæta með auknum tekjum. Sú leið er að taka út fjármagn úr eignasjóði, eða selja þurfi skráð eignaverðmæti og fá þar peninga til greiðslu hins óviðráðanlega rekstrarkostnaðar sem varð umfram tekjur. Þannig er EÐLILEGA breyting að lækkun eigna hljótist af ef selja þarf eign, vegna greiðslu kostnaðar umfram tekjur. Eignasafn minnkar ef breyta þarf fasteign eða verðbréfum í peninga til að greiða kostnað sem varð umfram tekjur.

En þannig vinnur Íslensk verðtrygging ekki. Alþingismenn fyrri tíma, tóku gagnrýnilaust við, frá fyrrum sérfræðingum Seðlabankans, þeirri bókhaldslegu snilli að aukinn kostnaður skildi þegar í stað, með aðferðum sem aldrei hlutu lagastoð, valda eignaaukningu allra skráðra eigna, óháð því hvort forsenda útgjaldaaukningar væri til staðar.

Þegar fræða- og frægðarhulu fyrrverandi forsætisráðherra og lagaprófessors, er vikið til hliða og skoðað hver voru mikilvægustu verkefni Seðlabankans, einmitt á því tímabili sem  pressað var á um verðtryggingu sparifjár, þá reyndist mikilvæga verkefni Seðlabanka vera að finna sem hraðast vaxandi aukningu eigna fyrir alla bankana, sem allir voru að berjast fyrir lífi sínu vegna langvarandi afar mikillar verðbólgu, mikið meiri en nam eignvirðisaukningu framleiðslugreina af völdum vísitöluhækkun eignavirðis af völdum verðbólgu. Í bókhaldi þeirra virkaði kostnaðarauka vegna verðbólgu, vera mætt með vísitöluknúinni verðmætisaukningu eigna, sem breytt var í tekjur af eignabreytingu, á þann máta að eignasafn dróst saman og rekstrargetan minnkaði.

Á þeim tíma skrifuðu þáverandi sérfræðingar Seðlabanka margar greinar í Fjármálatíðindi Seðlabankans, um það meginverkefni fjármálakerfisins, að koma á virkum verðbréfamarkaði á Íslandi. Skipti þar engu máli þó koma þyrfti honum af stað með stórkostlegum lántökum, til að koma verðbréfaveltu af stað. Augljóslega voru þarna boðuð björgunarúrræði fyrir bankakerfið, þar sem engar líkur voru á hraðri verðmætaaukningu fyrir framleiðsluvörur okkar og þjóðin ekki tilbúin til aukinna fjárfestinga vegna langvarandi samdráttar í lausafjárstöðu.

Ekki verður hér á þessari stundu lagt mat á það hvort álíka forsendubrestur hafi orðið á vegi þeirra við mat á verðtryggingu, og yrði á stofnun verðbréfasjóðs eingöngu með lánsfé skal ósagt látið. Hinn möguleikinn er sá að vegna þess hve álag á bankana var mikið á þessum tíma, hafi þeim yfirsést að verðtrygging innlánsfjár eða eignasöfnunar, hafi allt önnur áhrif þegar eignauppsöfnun innlánaaukningar, er látin mæta útgjaldaaukningu verðhækkana, án þess að taka tillit til andstæðra forsendna og bókhaldslegri þversögn, við mat á afleiðingum kostnaðarhækkana.

Hér hefur aðeins verið kíkt undir þá ábreiðu sem vandlega var breidd yfir birtan raunveruleika í sjálfstæðissögu okkar. Á sínum tíma var ég búinn að grófhanna leiðréttingaferli sem ekki mundi kollvarpa efnahag þjóðarinnar, en þá mátu áhrifaöfl þjóðarinnar það meira virði fyrir þjóðina að útiloka mig, svo enginn þyrfti að endurskoða stefnu sína. En nú er komið að leiðarlokum. Öll sagan mun koma fyrir augu þjóðarinnar, nema stjórnvöld feli núverandi Seðlabankastjóra að finna einstigið til baka, því það er orðið afar þröngt.  

Of skammur til óundirbúinna stóraðgerða.

Ætt var af stað, með allt of skamman undirbúning til almennrar verðtryggingar í landinu. Langvarandi sundurlindi í stjórnmálum opinberaði ákveðinn virðingarbrest, þar sem stjórnmálamenn voru reiðubúnir og framkvæmdu, að setja þjóðarhagsmuni til hliðar í pólitískum tilgangi. Vegna samtakaskorts um mikilvæga þjóðarhagsmuni.

Engann þingmann var hægt að finna hjá þingflokkum, sem efaðist um erfiðleika liðinna ára. Lítinn vilja var þó hægt að greina af úrslitum kosninga 1978, til að þjóðin vildi mynda sterkan meirihluta á Alþingi, til að vinna á uppsöfnuðum vanda liðinna ára. Þegar úrslit kosninganna 1978 lágu fyrir varð ljóst að ekkert stjórnmálaafl hafði sett þjóðina í 1. sæti. Myndun ríkisstjórnar varð gífurlega mikið flækjuspil og annríki stjórnvalda undir árslok 1978.

Út frá framangreindum aðstæðum, var það greinilega röng hugsun að æða af stað með alla helstu fjármálsérfræðinga, með hugann fastan í að bjarga bönkunum vegna mjög alvarlegrar stöðu þeirra á þeim tíma. Stærsta viðfangsefni Seðlabankans var einnig að bjarga bönkunum. Nánari skýringar á því ferli verða raktar  í öðru skjali.

Undarlegt innheimtuferli.

En víkjum þá að Fylgiskjali 1, sem er greiðsluskrá afborgana af láni mínu frá október árið 2000, til uppgjörs eftirstöðva lánsins eftir greiðslu afborgunar 15. apríl 2019.  Þá var lánið gert upp, til að fá hreina niðurstöðu í mismunatölu milli meintrar eðlilegrar reiknireglu hliðstæðra lána, sem þó hafði aldrei verið reynd á almennum lánum. Athygli nefndarmanna er vakin á þremur sjálfstæðum innborgunum á lánið mitt á lánstímanum. Það er innborgun 15. des. 2009, upp á kr. 2.000.000, í febr. 2015 innborgun 1.141.946 og í jan. 2016 innborgun 380.648.  

Innborgunum þessum var deilt milli beinnar niðurgreiðslu á höfuðstól lánsins og uppsöfnunarlið áfallinna verðbóta. Þessi skiptiregla er hvergi skráð í vinnureglur starfsfólks, en þar sem ég þekki vel forritið og reiknireglur þess, gat ég skipt innborgununum á réttan hátt milli innborgunar á höfuðstól lánsins en hins vegar á áfallnar verðbætur. Þetta gæti aukið ykkur skilning á því að ég er hér að tala um hluti sem ég hef líklega meiri þekkingu á en flestir sem nú fjalla um hina meintu verðtryggingu.

En lítum nú á Fylgiskjal 2, sem er innheimtuseðill Íbúðalánasjóðs á útreiknaðri afborgun af láni mínu, á gjalddaga 15. apríl 2019, síðasta gjalddaga fyrir uppgjör lánsins. Á þessum greiðsluseðli eru uppgefnar:

 Eftirstöðvar nafnverðs, eftir greiðslu gjalddaga  kr. 3.500.113,

Áfallnar verðbætur, eftir greiðslu gjalddagans     kr. 4.699.291,

Eftirst. m/verðbótum eftir gr.gjalddaga            kr. 8.199.404.

Eftirstöðvar á sama láni, samkvæmt réttum reiknireglum, lögum samkvæmt, reyndust eiga að vera kr. 2.560.323,-.

Ekki fer á milli mála að á 222 gjalddögum af 478, hafði Íbúðalánasjóður ofreiknað greiðslur mínar um samtals kr. 5.639.081,-. En hvernig fór Íbúðalánasjóður að því að ofreikna svona greiðslur mínar? Fyrst skulum við líta á ljósgræna reitinn, 4. frá hægri, á Fylgiskjali 1. Sá reitur er fyrir reiknaðar verðbætur af hverri afborgun, samkvæmt vísitölu neysluverðs, eins og Hagstofan reiknar hana. Nákvæmlega sama vísitalan og kemur fram á öllum greiðsluseðlum Íbúðalánasjóðs, en reiknuð á allt annan veg en lítur að endurgreiðslu hins tekna láns. Formúlan er hefðbundin útreikniformúla vísitölu fyrir gjalddaga láns. En andlag þess sem var verið að verðbæta var ekki það sama. Reiknilíkan verðbætir Greiðsluna, endurgreiðslu lánsins eins og tilgreint var í 1. gr. laga nr. 71/1966, þó þau lög hafi þá verið fallin úr gildi og engin formleg lög komin í staðin.

Sundurliðun Greiðsluseðils 
Við skulum þá næst líta á hvernig sundurliða skal greiðsluseðil afborgunar, svo hann tilgreini hvern lið lánasamningsins fyrir sig, eins og lánveitanda er skylt að gera. Í lánaskjali er tilgreind upphæð láns, greidd afborgun, greiddir vextir og reiknaðar verðbætur. Einnig skal koma fram eftirstöðvar láns að aflokinni greiðslu, eins og sundurliðað er á reiknilíkaninu.  En lítum þá á Fylgiskjal 2,  sem er greiðsluseðill frá Íbúðalánasjóði með sundurliðun greiðslunnar sem innheimt var af þeim.  

Greiðslukrafan sundurliðast þannig:

Afborgun á nafnverði                                  kr.  7.600,

Afborgun verðbóta                                     kr. 10.204,

Vextir                                                kr. 14.908,      

verðbætur vegna/vaxta                                 kr. 20.016

Veðbandalausn                                         kr.  5.000

Innheimtugjald                                        kr.    265

Samtals til greiðslu                                  kr. 57.993

Við skulum skoða þessa sundurliðun Íbúðalánasjóðs vel, því ENGINN þessara sundurliðunarþátta eru í samræmi við skilmála lánasamningsins, sem hefur sömu sundurliðun og fram kemur á skuldaskjali lánsins. Er það sama sundurliðun sem kemur fram í því reiknilíkani sem er Fylgiskjal 1. Lítum nánar á þetta.

Hjá Íbúðalánasjóði segja þeir lánið vera jafngreiðslulán, og afborgun vera kr. 7.600, sem er of lágt, miðað við lánstíma og upphæð láns. Rétt upphæð afborgunar, fyrir innborganir, átti að vera kr. 13.375.

Eins og ég hef oft bent á, þá er skuldabréfakerfi Reiknistofu bankanna, rangt forritað fyrir jafngreiðslulán. Í forrituninni er gert ráð fyrir allt öðru greiðsluferli, sem engan veginn samrýmist jafngreiðsluláni. Það er einnig blekking að tilkynna greiðsluferli tilvitnaðs láns sem jafngreiðslulán.

Þegar allir liðir eru skoðaðir, sem taldir eru til lækkunar heildargreiðslu hvers gjalddaga, er ljóst að einungis er hverju sinni greitt lítill hluti réttrar afborgunar. Það veldur því að höfuðstóll lánsins lækkar ekki í takti við það sem líður á lánstímann.

Ef borið er saman greiðslur afborgunar í reiknilíkaninu, eftir síðustu innborgun, verður afborgunartala eftirstöðva þar kr. 9.885.
Rétt er að vekja athygli á því að ef greidd er aukagreiðsla til lækkunar eftirstöðva jafngreiðsluláns, er eftir niðurgreiðslu, farið að eins og í upphafi. Eftirstöðvum láns er deilt í þann fjölda afborgana sem eftir eru ógreiddir, og útkoma úr því verður jöfn afborgunartala til loka lánstíma.

Á greiðsluseðli Íbúðalánasjóðs er liðurinn „Afborgun verðbóta“. Sá liður er ekki til í formi endurgreiðslu jafngreiðsluláns. Útreikniformið sem notað er við útreikning tilvitnaðs jafngreiðsluláns, virðist ekki byggt fyrir útreikning afborgunarlána, heldur eingöngu fyrir eingreiðslulán. Formið gerir ráð fyrir því að einungis sé einu sinni reiknaðar verðbætur og þá reiknaðar á allar eftirstöðvar láns, eins og um eingreiðslulán sé að ræða. Jafngreiðslulán, sem endurgreitt er með mörgum afborgunum, verðbætir hverju sinni þá fjárhæð sem endurgreidd er á gjalddaga, sem lækkar eftirstöðvar lánsins að sömu upphæð.

Hliðarþáttur í forriti fyrir öll afborgunarskuldabréf, sem einungis kemur til útreikning við uppgjör láns, er reiknitala í forritinu sem kallast „áfallnar verðbætur á eftirstöðvar höfuðstóls“.  Þessi uppsöfnun í forritinu sýnir nákvæmlega hvernig verðbætur vegna liðins tíma eiga að reiknast inn þegar uppgjör fari fram á viðkomandi láni. Þessi liður á ekki að vera virkur við reglubundna afborgun láns og því ekki að reiknast af því mánaðarlegar verðbætur til greiðslu.

En ef borgað er inn á lánið, eins og ég gerði, hefur þessi uppsöfnunarliður ákveðið vægi til lækkunar á móti eftirstöðvum höfuðstóls. Þá skiptingu getið þið séð á innborgunum mínum, hvernig innborgun skiptist á milli lækkunar eftirstöðva höfuðstóls lánsins en hinn hlutinn fer inn í kerfið sem mínus verðtrygging og fer þannig til lækkunar hinni óvirku uppsöfnun verðbóta vegna uppgjörs lægri upphæðar eftirstöðva. OG eftir innborgun lækkar einnig afborgunarupphæð gjalddaga, eins og sjá má.

Liðurinn „Verðbætur vegna vaxta“ er ekki heldur til í samningsformi jafngreiðslulána. Rétt beiting útreikniformúlunnar vaxta af jafngreiðsluláni, gerir ekki ráð fyrir að áfallnar verðbætur séu reiknaðar sérstaklega á gjalddaga. Reiknaðir jafngreiðsluvextir eru einnig að fullu greiddir á gjalddaga, þannig að vaxtagreiðslur sem reglulega eru greiddar á gjalddaga taka því ekki á sig sjálfstæðar verðbætur. Hins vegar verðbætist vaxtagreiðslan innan greiðsluliðsins Greiðslan, í reiknireglu jafngreiðsluláns, samkvæmt fyrirmælum úr 1. gr. laga nr. 71/1966 og þannig er reiknað í reiknilíkaninu.

Liðinn „Veðbandalausn“ hef ég hvergi séð í lánasamningum, þó ég hafi í gegnum tíðina lesið meira en 1.000 skuldabréfaskjöl. Eitt er víst að í skuldabréfi mínu er hvergi getið slíks innheimtuforms. 

Innheimtugjald, vegna einfaldrar tilkynningar gjalddaga er einnig utan lagaheimilda, því lánveitanda ER SKYLT, samkvæmt lögum og reglum um útreikning greiðsla hvers gjalddaga að standa lántaka skil á útreiknuðum innheimtuseðli fyrir gjalddaga, um það liggur fyrir úrskurður Ríkisskattstjóra.

Ekki er heimilt lögum samkvæmt að skylda einstaklinga til móttöku rafrænna reikninga, nema eftir þeim leiðum sem einstaklingurinn tilkynnir.

Ágæta Nefndarfólk.

Ég ætla ekki að sinni að hafa þessa umsögn lengri, en vek sérstaka athygli á að meint þörf fyrir breytingar á lánstíma jafngreiðslulána er tilkomin vegna rangra vinnubragða við útreikning afborgana slíkra lána, eins og að framan hefur verið rakið. Ef þið hefðuð einhverjar frekari spurningar um verðbætur í íslensku fjármálaumhverfi, er ekki ólíklegt að ég eigi í safni mínu sundurliðunar- eða skýringargögn, sem hægt væri að bregða upp á skjávarpa, til auðveldunar á ýmsum flækjum sem til eru komnar í fjármálkerfum okkar, sem oft virðist fyrst og fremst vegna vankunnáttu á að forma með réttum hætti lánaskilmála skuldabréfa inn í útreikniforrit afborgana.

Ef þið náið að skilja þokkalega það sem ég hef hér verið að reyna að útskýra, gæti verið að opnast leið til að forða þjóðfélaginu frá alvarlegum erfiðleikum, sem líklega myndu fylgja á eftir útkomu bókar um allt ferli verðtryggingarinnar, hvernig hún varð til og hverjir léku hvaða hlutverk í aðdraganda, sköpun og framvindu reiknikúnsta verðtryggingar,sem aldrei hefur verið byggt á gildri framkvæmd samkvæmt gildum lögum.

Með vinsemd og virðingu

Reykjavík 3. apríl 2021,

Guðbjörn Jónsson, kt: 101041-3289,

Fyrrverandi fulltrúi í hagdeild Samvinnubanka,

Síðar ráðgjafi í fjármálum fyrir einstaklinga og smærri fyrirtæki

        

 

 

 

 

Þjóð án fyrirhyggju og dómgreindar: Fyrirlestur saminn og fluttur haustið 1987

Efnið er sett fram á sem einfaldastan máta þar sem áheyrendur eru ekki faglærðir, bara alþýðufólk. 

LITIÐ TIL BAKA.

Þegar við setjumst niður og reynum að skilgreina helstu vandamál þjóðfélags okkar, þýðir ekki að horfa aðeins á þjóðfélagið eins og það er í dag. Við verðum að fara aftur í tímann og fylgja breytingunum eftir og skoða þær á gagnrýninn og hlutlausan hátt.

Við skulum fara aftur í tímann, aftur fyrir fjármagn, og fylgja eftir meginpóstum þróunar fram til dagsins í dag. Það eina sem ég vil biðja ykkur að varast, er að stækka ekki myndina í huga ykkar fram yfir það sem þið ráðið vel við að fylgja eftir. Hafa ber í huga að forsendur hagkvæmni breytist ekki þótt rekstrareiningin stækki.  Ef dæmið á að ganga upp, verða grunneiningar forsendna að fylgja eftir stækkun rekstrareiningarinnar.

Hverfum nú aftur í tímann til þess tíma er viðskipti fóru fram með vöruskiptum. Á þeim tíma var lítið fjármagn í umferð en markaðsverð á hverjum tíma réði hvað mikið fékkst fyrir þær vörur sem viðkomandi vildi selja, í skiptum fyrir eitthvað annað sem hann vantaði og vildi kaupa.

Strax á þessum tíma komu í ljós stærstu gallar óhefts markaðslögmáls. Í fæstum tilfellum fengu framleiðendur sannvirði fyrir vörur sínar, en voru aftur á móti  látnir greiða hátt verð fyrir það sem þeir þurftu að kaupa. Þarna kom því strax í ljós gífurlegur mismunur á aðstöðu þess sem vantar vöruna (kaupandans) og hins sem hefur hana til sölu.

Það virðist eins og tveir sterkir eiginleikar séu að verki þegar menn eiga viðskipti. Annars vegar ákafi seljanda að selja á sem hæstu verði. Hins vegar sami aðili sem kaupandi að verðmætum þess sem hann á viðskipti við, þá vill hann greiða sem minnst fyrir  vöruna sem hann kaupir. Þær aðferðir sem notaðar eru í svona viðskiptum eru ekki alltaf sérstaklega mannbætandi.  Hins vegar er svo hin rótgróna eðlishvöt mannsins, að láta sem mest eftir sér af því sem hann langar í. Við slíkar aðstæður er sjaldnast mikil rökhyggja á bak við skilgreininguna um nauðsyn þess að láta undan löngunum sínum.

Þriðja þáttinn mætti einnig tilnefna, en hann er hin mikla þörf okkar íslendinga fyrir að sýnast ríkari, meiri og fullkomnari en við erum í raun. Við virðumst halda að það sé það sem gefi þjóð okkar þá virðingu sem við sækjumst svo mjög eftir.

Á þessum upphafstímum viðskiptanna kom fljótt í ljós að kaupendur höfðu ekki nægar tekjur til að geta fullnægt þörfum þeirra sem vildu selja. Í fyrstu voru kaupendur fáir, aðallega erlendir verslunarmenn sem pressuðu niður verð á þeim vörum sem þeir keyptu. Með tilkomu innlendra kaupmanna var  fundið upp form lánsviðskipta, til að hægt væri að auka söluna fram yfir það sem raunverulegt fjármagn var til fyrir.

Þegar hér er komið sögu, áttuðu menn sig á að hægt var að kaupa vöru af framleiðandanum, með lánsviðskiptum, og selja þær aftur á hærra verði til þeirra sem vantaði vörurnar, áður en greiða þurfti framleiðandanum fyrir vörurnar. Þarna kom til sögunnar fyrsti milliliðurinn,  sem miðlaði vörum framleiðenda til neytenda án þess að leggja út nokkurt fjármagn sjálfur og hagnaðist á viðskiptunum.

Þegar menn sáu að þetta gat gengið, fóru þeir að prufa að bæta einum millilið við. Var þar kominn til sögunnar heildsalinn, sem keypti vörur, með lánsviðskiptum af framleiðandanum, seldi þær aftur til smásalana, einnig gegn gjaldfresti, en smásalinn seldi svo vörurnar til neytenda gegn greiðslu.

Fljótlega kom þó í ljós að þetta gat ekki gengið, þar sem framleiðandinn þurfti að fá greiðslu sína fljótar en það tók smásalann að fá greiðslu fyrir seldar vörur.  Frekar en leggja þennan millilið niður, fóru menn að brjóta heilann um leið til að gera tilvist hans varanlega.

Menn fundu þá leið að fyrri milliliðurinn tók skuldarviðurkenningu frá þeim seinni, sem hann svo seldi banka og fékk í staðinn peninga, sem hann svo notaði til að greiða framleiðandanum.

Þegar farið var að nota þetta KERFI, kom fljótlega í ljós að sumar þessara skuldaviðurkenninga fengust ekki greiddar. Var þá gripið til þess ráðs að hafa einhver veð  fyrir svona skuldaviðurkenningum, annað hvort í eignum útgefanda þeirra, eða með ábyrgð einhverra annarra aðila sem líklegir gátu talist til að geta greitt það sem ekki næðist inn hjá skuldara.

Þarna voru að festast í sessi þeir viðskiptahættir sem við búum við enn í dag, þó þeir hafi nú hlaðið nokkuð utan á sig í gegnum tíðina.

Það sem fór að bera á um þetta leyti, var sambandsleysi milli framleiðenda og neytenda. Hvorki framleiðendur eða neytendur virtust hafa áttað sig á þeirri gjá sem búið var að grafa á milli þeirra. Búið var að setja lög og reglur um viðskipti sem gerðu ráð fyrir að viðskiptin færu fram með milligöngu þeirra aðila sem komið höfðu sér fyrir á milli framleiðenda og neytenda. Þar með voru milliliðirnir einnig búnir að ná ákveðnu valdi yfir framleiðendum.

Þarna urðu í raun kaflaskil í sögunni, því nú fóru milliliðirnir að ráða mun meiru um verðlagningu framleiðslunnar en áður hafði verið. Framleiðendum var nauðsyn að selja, til að afla sér tekna, en söluverð framleiðslunnar mátti ekki vera hærra en svo að milliliðurinn teldi að kaupandi fengist að henni, eftir að kostnaði milliliðanna hafði verið bætt við verðið frá framleiðanda.

Í fyrstu gekk þetta áfallalítið því milliliðirnir voru fáir og viðskiptin að mestu bundin við vörur til framfærslu og bygginga. Þeir menn sem þá voru uppi virtust tiltölulega fljótir að átta sig á að eyðsla og lánsviðskipti mátti ekki fara nema ákveðið hlutfall upp fyrir tekjuöflunina. Til að halda rekstrinum innan þeirra marka voru settar reglur um eyðslu þeirra fjármuna sem aflað var. 

Talsmenn milliliðanna kölluðu þetta HÖFT og útmáluðu með miklum fjálgleik hvað væri verið að fara illa með fólkið í landinu, að leyfa því ekki að kaupa það sem það langaði í. Mikill meirihluti landsmanna var og er ekkert gagnrýninn á svona málflutning, því hann kitlar þægilega löngunina til að láta eftir sér meira en efnahagur viðkomandi leyfir.

Þegar farið er út á braut lánsviðskipta, eða að fjárfesta til framtíðar, eins og það er oft kallað, eru á þeirri braut ákveðnar hættur. Þær felast aðallega í greiðslubyrði þeirra skuldbindinga sem gerðar hafa verið. En ekki felst síður hætta í misjöfnum tekjum eða öryggisleysi við tekjuöflun. Þegar slíkir viðskiptahættir fara yfir hættumörkin, byrjar að safnast upp rekstrarvandi. Stjórnmálamenn síðustu áratuga hafa ekki þorað, eða haft þekkingu til, að takast á við þennan vanda. Á sviði þjóðfélagsins kemur þessi vandi helst fram með tvennum hætti.

Í fyrsta lagi:  Sé eyðslu fjármuna þjóðfélagsins stjórnað með aðhaldi að settum markmiðum um nýtingu fjármagns til viðhalds eða tekjuaukandi framfara, upphefst söngur milliliðakórsins um höft og frelsisskerðingu. Þessi kór milliliðanna er því miður oftast dyggilega studdur af helstu fórnarlömbum sínum, sem eru launþegarnir í landinu. Það lætur nefnilega svo þægilega í eyrum að heyra boðskap um að hægt sé að fá að láta meira eftir sér. Það er miklu þægilegra áheyrnar en boðskapur um ráðdeild og sparnað. Það verður víst aldrei hin sterka hlið mannsins að leggja hömlur á langanir sínar.

Í örðu lagi:  Ef eyðslu fjármuna er ekki stjórnað, kemur það alltaf fyrst niður á launþegum og framleiðslugreinum tekjuöflunar. Sá aðili þjóðfélagsins sem lengst heldur sínum hlut er milliliðahópurinn. Nægir þar að minna á kartöfluævintýrið í vor, þegar verð á kartöflum var lækkað. Milliliðirnir fengu allan sinn kostnað að fullu, en því miður var söluverð út úr búð það lágt að ekkert varð eftir af því fyrir framleiðendur.

Þessi hópur, milliliðirnir, kappkosta að koma sínum fulltrúum fyrir á sem flestum stöðum í stjórnkerfinu, þar sem ákvarðanir eru skipulagðar eða teknar. Þetta gerir það að verkum að litlu máli skiptir, fyrir afkomu þeirra, hvort fulltrúar þeirra eru í meirihluta á þingi eða ekki. Þeir eru alltaf réttu megin við þær ákvarðanir sem verið er að taka. Þetta er þeim mun auðveldara eftir því sem þjóðfélagið er minna og samskipti og tengsl manna meiri.

Ef við lítum aðeins nánar á hvernig viðskiptamál okkar hafa þróast síðustu áratugina, kemur í ljós að tekjuöflunarhliðin hefur verið vanrækt. Aðal áherslan hefur verið lögð á uppbyggingu eyðslunnar, með aukinni þjónustu og verslun.

Stöðugt þarf að fylgjast með fjármagnsflæðinu um þjóðfélagið, vegna eðlilegrar rýrnunar fjármagns við streymi þess um lífæðar þjóðfélagsins. Um langt árabil hefur þess ekki verið gætt að innstreymi tekna ykist til samræmis við aukin umsvif verslunar og þjónustu. Þetta hefur leitt af sér það sem ég kalla gengisfall innan þjóðfélagsins, Það sem ég á við hér er að peningar eru of lítill hluti af veltu samfélagsins.

Þetta leiddi meðal annars af sér að bankakerfi sem var orðið of stórt, gat ekki greitt vexti sem voru yfir innlendri verðbólgu. Sem aftur leiddi til þess að fólk var farið að missa trú á að eiga peninga sína í banka. Þá var fundin upp reikniregla til að auka sjálfkrafa peningamagn í umferð, til að koma í veg fyrir að stjórnvöld þyrftu stöðugt að vera að útskýra fyrir þjóðinni innlendar gengisfellingar krónunnar.  Siðferðislega er þarna á ferðinni sama aðgerð og þegar bókhald fyrirtækis væri falsað til að hluthafar áttuði sig ekki á hve staðan væri slæm.

Frá árinu 1979 höfum við, í þessu þjóðfélagi, verið að byggja upp eigna og skuldastöðu, sem enginn raunveruleiki eða raunverðmæti eru að baki. Þetta hefur aftur á móti gert það að verkum að allir þeir sem skulda hér á landi, hafa verið að greiða margfalt hærra gjald fyrir fjármagnið en skráð hefur verið sem vextir. Þetta er nokkuð flókið að útskýra og verður ekki gert í stuttu máli.

Vegna þess hvernig bankakerfi okkar er uppbyggt, hefur allt fjármagn farið samdægur til Reykjavíkur og að mestu leyti verið ráðstafað þar. Það er hins vegar óþægileg staðreynd að stjórnvöld og stjórnendur fjármagns í landinu, hafa látið það viðgangast að of stórt hlutfall af veltufjármagni þjóðarinnar var tekið úr umferð til frambúðar. Því hefur verið breytt í fasteignir sem ekki koma til með að skila þjóðfélagslegri arðsemi því það hefur verið fest í arðlausum eignum og verður þar fast til framtíðar.

Til þess að halda þessari hringavitleysu gangandi, hafa viðskiptahættir orðið að breytast nokkuð ört. Eins og ég sagði áðan, getur velta viðskipta ekki farið nema ákveðið upp fyrir tekjumyndun, án þess að það skapi vandamál.

Þessi vandamál hafa verið til staðar hér mörg undanfarin ár. En í stað þess að ráðast gegn vandanum og leysa hann, hefur verið farin sú leið að búa til nýja milliliði og millifærslur til að fela vandamálin fyrir almenningi.

Hvað skildi ég eiga við?

Við skulum ekki fara of langt aftur í tímann. Við skulum byrja þar sem vandamálin fóru að verða erfið í sambandi við kjarasamninga opinberra starfsmanna. Það var leyst með því að láta fólk fá laun sín greidd fyrirfram. Með því tókst launagreiðendum að færa vandan frá sér yfir til launafólksins. Í stað þess að fá kjarabætur, var fólkið sett í þann vanda að vildi það t. d. skipta um vinnu, varð það að vinna í heilan mánuð, eftir síðustu launagreiðslu.

En þar sem líklegast var að næsti launagreiðandi greiddi vinnulaunin eftir á, þurfti fólk að vinna heilan mánuð hjá nýja vinnuveitandanum, væri það ekki opinber aðili, áður en fyrsta launagreiðsla bærist.

Þar sem ekki var tekið á sjálfu vandamálinu, sem var ofþensla miðað við magn fjármagns í umferð, var þetta ekki nema skammtíma lausn. Fljótlega fór aftur af stað óánægja hjá launafólki. Þá var fundin upp hin margfræga aðferð með FÉLAGSMÁLAPAKKANA. Það eina sem gleymdist í því dæmi, var að tryggja að launþegar yrðu ekki sjálfir látnir taka á sig þær auknu álögur sem fylgdu félagsmálapökkunum, sem samið var um.

Þegar þessi pakkaafgreiðsla var farin að ganga sér til húðar, var farið að útfæra fyrirframgreiðslu launa fyrir fleiri stéttir. Samtímis því var svo liðkað aðeins fyrir um aðgang að lánsfé til beinnar eyðslu. Farið var að bera á að verslanir áttu bágt með rekstrargrundvöll og þær farnar að keppa grimmt á markaði lánsviðskipta og afborgunarkjara. Þrátt fyrir ítrekaðar athugasemdir til stjórnvalda, hafa ekki enn verið settar heilstæðar reglur um þessi viðskipti, sem samrýmdi þau í einum farvegi.

Um svipað leyti og þessi viðskiptamáti var kominn vel á veg, fóru menn að átta sig á að þarna var komið pláss fyrir einn millilið til viðbótar. Hafist var handa við stofnun fyrirtækja sem keyptu ákveðin lánsviðskipti af verslunum og innheimtu þau síðar hjá lántakanum. Þannig urðu kortafyrirtækin til.

Nýjasta dæmið í þessum flokki er svo yfirdráttarheimildir bankanna, til almennings, sem tóku gildi á síðasta ári. Hvað þær duga lengi til þess að koma í veg fyrir óstöðvandi skriðu vanskila, er ekki gott að segja. Eitt er víst. Ég er löngu hættur að reikna með ábyrgum stjórnunaraðferðum af hálfu ríkisstjórnarinnar, enda má færa rök fyrir því að Alþingi sé einungis afgreiðslustofnun fyrir þá sem stjórna. Nægir þar að nefna næsta rislitla meðferð Alþingis á því frumvarpi sem fram kom til nýrra laga um Seðlabankann.

Vegna mótmæla stjórnenda Seðlabankans, þorði Alþingi ekki að afgreiða frumvarpið. Samþykkt var, á þingi, að leggja þetta frumvarp til hliðar en fela Seðlabankanum sjálfum  að semja frumvarp til laga um eigin starfsemi.

Hver skildi svo ástæðan vera fyrir öllum þessum lánsviðskiptum?

Í raun er hún hin sama og við upphaf lánsviðskipta, þ. e. skortur á peningamagni í umferð miðað við umsvif og veltu í þjóðfélaginu. Samhliða hafði þess ekki verið gætt að tekjuaukning þjóðfélagins bæri uppi útþenslu verslunarinnar. Aukning innflutningsverslunar varð mikið meiri en nam vexti þjóðartekna.  Afleiðingar þess urðu svo þær að innflutningsverslunin hirti megnið af gjaldeyrinum, jafnvel áður en hans hafði verið aflað.

Of lítið fjármagn í umferð innanlands varð þess valdandi að skortur varð á lausafé til reksturs heimila og framleiðslufyrirtækja. Þeim er í raun haldið gangandi með verðtryggingunni, ýmsum millifærslum og erlendu lánsfjármagni.  Það er eins og þjóðin öll hafi trúað því að peningarnir yrðu bara til svona af sjálfu sér í kjallara Seðlabankans, eins og Seðlabankastjóri á að hafa sagt um eigið fé Seðlabankans.

Kannski má kenna Seðlabankastjóra um hvernig komið er. Hann lagði ofurkapp á að flytja Seðlabankann burt úr því húsi þar sem peningarnir uxu í kjallaraherberginu.

Samið og flutt haustið 1987 af  Guðbirni Jónssyni

Opið bréf til Ragnars Önundarsonar.

Heill og sæll Ragnar.

Ég verð að viðurkenna að ég átti alls ekki von á þeim viðbrögðum sem þú sýndir 23. mars, er ég gagnrýndi framsetningu þína á þáttum er lúta að verðtryggingu lánsfjár. Ég reiknaði einmitt með því, þar sem þú ert fyrrum bankamaður, þá væri hægt að ræða þessi mál við þig á grundvelli þeirra staðreynda sem legið hafa fyrir um margra ára skeið. Þó flestir fyrrverandi bankamenn forðist að horfa beint framan í þá vitleysu sem frá upphafi hefur verið viðhöfð í verðtryggingu lánsfjár, taldi ég þig kominn í þá fjarlægð að sjá það sem skorti á heilbrigða framkvæmd verðtryggingar.

 Í fyrstu var öll gagnrýni á verðtrygginguna slegin út af borðinu með þeim rökum að lögin um verðtryggingu væru lög eftir hinn mæta mann Ólaf Jóhannesson, sem óumdeilt var einn merkasti lögspekingur landsins. Hins vegar er það merkilegt að alla tíð skuli honum hafa verið eignað handbragðið á lögum nr. 13/1979, um ráðstafanir í efnahagsmálum, því eins og sagan skýrir greinilega frá, var Ólafur á þeim tíma nýtekinn við sem forsætisráðherra og hafði í nægu að snúast við að halda starfsfriði í ríkisstjórn sinni. Hann kom því hvergi nærri textagerð í lagabálknum (bandorminum) um ráðstafanir í efnahagsmálum sem fékk laganúmerið nr. 13/1979. Það sást einna best þegar hann flutti framsöguræðuna á Alþingi fyrir frumvarpi bandormsins. Þegar hann fór að lesa um VII. kafla bandormsins, þá varð fyrrum lagaprófessornum á að lesa upp texta sem svo augljóslega átti sér enga fótefstu sem lagastoð. Ólafur hikaði aðeins í upplestrinum og greina mátti á svipbrigðum hans að honum hefði brugðið. En engin gagnrýni kom á þá vitleysuna sem Ólafur hafði lesið upp og var hún samþykkt án athugasemda. Athyglisvert um vinnubrögð stjórnarandstöðu. Ég spurðist fyrir um það hjá þremur þingmönnum stjórnarandstöðu, hvort þeir hefðu ekkert séð athugavert við það sem Ólafur hefði lesið upp.  Allir töldu óþarft að gagnrýna það sem Ólafur setti fram. Enginn þessara þingmanna hafði áttað sig á að Ólafur hefði ekkert komið að textavinnslu bandormsins. Frumvarpið hafði átt að vera stjórnarfrumvarp, en vegna ósamkomulags í stjórninni, flutti Ólafur það sem sitt þingmannsfrumvarp en samt var það afgreitt á þingi sem stjórnarfrumvarp en ekki þingmannsmál.

Annað hefur einnig alla tíð verið athyglisvert við bandorminn. Eins og almennt er um slíka bandorma eru öll ákvæði þeirra um breytingar eða viðauka við þegar gildandi lög. Af þeirri ástæðu er þingleg meðferð bandorma ekki háð jafn sterkum ákvæðum um kynningu og umsagnarfresti, eins og skylt er um setningu nýrra laga. Ákvæðið um verðtryggingu í VII. kafla bandorms var í raun nýmæli í lögum. Því voru í raun engar forsendur fyrir því að hafa ófullgerðan lagatexta í bandorminum, þar sem engin lög voru þegar gildandi um þau málefni, sem tekið gætu við ákvæðum VII. kafla bandormsins. Af þessu leiddi ýmislegt sem var utan skráðra forsendna um vinnubrögð Alþingis.

Í fyrsta lagi það að fyrri tíðar bandormar höfðu allir, innan mánaðar frá samþykkt þeirra á Alþingi, verið orðin tómt og innihaldslaust laganúmer, þar sem öll innihaldsatriði bandorms voru komin, hvert inn á sitt fyrir liggjandi tilgreint laganúmer, og því enginn texti lengur til staðar í laganúmeri bandormsins. Þannig var það einnig með bandorminn nr. 13/1979, lög um efnahagsráðstafanir að öllu leyti nema hvað varðaði VII. kaflann. Mánuði eftir að bandormurinn hafði verið samþykktur á Alþingi, voru öll ákvæði hans komin í sín fyrir gildandi lög, þar á meðal ákvæði VI. kafla bandormsins, en í honum var 33. gr. bandormsins, sem fjallaði um Bráðabirgðaákvæði aftan við 13. gr. laga nr. 10/1961, um Seðlabanka Íslands. Það bráðabirgðaákvæði hafði einungis skilgreindan gildistíma. Með tvöfaldri framlengingu gildistíma, gátu þau ákvæði náð til ársloka 1981. Í ársbyrjun 1982 féll það ákvæði niður og var ALDREI ENDURVAKIÐ.   Frá þeim tíma var 33. gr. laga nr. 13/1979 TÓM, því texti greinarinnar var kominn í sín rétti lög, sem var 13. gr. laga nr. 10/1961.

Það var margt afar dularfullt við meinta lagasetningu um verðtryggingu. Eitt það mikilvægasta var að í raun voru ALDREI  til sjálfstæð lög um verðtryggingu, og því ekki reynt að halda þeim við. Strax eftir að bandormurinn var samþykktur á þingi, tók Seðlabankinn yfir allt frumkvæði í málefnum verðtryggingar, án alls samráðs við Alþingi. Seðlabankinn ákvað sjálfur að búa til svokallaða „lánskjaravísitölu“, án alls samráðs við Alþingi. Allar aðrar verðmæta vísitölur, voru settar með lögum frá Alþingi, enda er það einungis Alþingi sem þá hafði heimild til að ákvarða álögur gjalda. Lánskjaravísitalan hafði því aldrei lagaskilyrði til að vera notuð, en Seðlabankinn notaði hana samt og allir bankarnir öpuðu eftir Seðlabankanum.

Árið 1988 hélt Alþýðuflokkurinn síðasta fund sinn í 100 funda herferð um landið. Frummælendur voru Jón Baldvin, formaður og Jón Sigurðsson, þáverandi viðskiptaráðherra. Ég hafði búið mig vel út með ítarlega gagnahefti, því ég vissi að lítill tími fengist til skýringa á fundinum. Ég kom mínu máli til skila og heftinu til viðskiptaráðherra, sem reyndi að sleppa við að svara. En í lok fundarins var kallað eftir svari frá honum. Sagðist hann þá ætla að fá mig á fund mér sér eftir páskana, en þeir voru einmitt á næsta leyti þá eins og nú.

Ein af athugsemdum mínum var um það að Seðlabankinn hefði aldrei haft samráð við viðskiptaráðherra um útgáfu reglna sinna um verðtryggingu og aldrei komið út lögleg Reglugerð frá ársbyrjun 1982, til mars árið 1988, eða í rúm 6 ár. Sýnt var fram á að launavísitala væri ekki með samhæfðan forsendugrunn, sem gerði það að verkum að hækkanir launavísitölu væru ekki hlutfallslega réttar. Því væri launavísitalan óhæf sem grundvöllur í mati á verðrýrnun gjaldmiðils sem væri lögeyrir þjóðarinnar. 

Þessar athugasemdir mínar höfðu þær afleiðingar, sem einhverjir muna eflaust, því strax eftir páskana 1988, felldi viðskiptaráðuneytið úr gildi verðbótagrundvöll lánsfjár, þar sem launavísitala var felld út úr viðmiðunargrunni en verbótagrunnur látinn miðast við framfærsluvísitölu og byggingavísitölu í þar tilgreindum hlutföllum. Mikill hávaði varð af þessari breytingu frá fjármagnseigendum, þar sem hótað var málaferlum. Í framhaldinu var svo stofnað Félags fjármagnseigenda, en af málaferlum varð aldrei, enda enginn grunvöllur til slíks.

Víkjum þá aftur að upphafinu. Lítum til þess að upp úr miðju ári 1978 er í miklum flýti gripið til ráðstafana til að forða lausafjárþurrð hjá bönkunum. Stöðug afar há verðbólga og rýrnandi kaupmáttur, dró verulega niður almennan sparnað, þannig að lausafé og útlánageta bankanna var að dragast verlega saman. Grípa þurfti til einhverra ráða og það strax. Áður hafði verðtrygging verið skoðuð en alls ekki búið að finna flöt sem gæti gengið upp. Jóhannes Nordal hafði verið nefndarformaður við skoðun leiða til verðtryggingar. Árið 1957, hafi hann verið fulltrúi Íslands á haustfundi Norræna Seðlabankastjóra, þar sem fjallað var um verðtryggingu fjármagns. Á sama tíma var Jóhannes ritstjóri Fjármálatíðina Landsbankans.

Á hinum nefnda fundi Norrænna Seðlabankastjóra, var sá Norðurlandamaður sem hvað mest hafði staðið í baráttu við verðgildi gjaldmiðils sinnar þjóðar, en það var, B. R. von Fieandt, aðalbankastjóri Finnlandsbanka. Hann flutti þarna afar yfirgripsmikla ræðu um verðtryggingu fjármagns, og Jóhannes birti þá ræðu óstytta í okt.-des. hefti  Fjármálatíðinda Landsbankans 1957. Þar má lesa alla ræðuna en hér er einn mikilvægur þáttur hennar sem var svohljóðandi:

“Ég lét þess getið, að vísitölukerfi okkar væri ekki fullmótað. Núna notum við að nokkru leyti vísitölu framfærslukostnaðar og að nokkru leyti vísitölu heildsöluverðs. Hvorugri hefur verið ætlað að gegna þessu hlutverki.

 Við þörfnumst sérstakrar vísitölu vegna lána til langs tíma, en í henni þyrfti að taka tillit til verðlags - eigna, lands, bygginga og hlutabréfa, - sem er sú fjárfesting, er keppir við innstæðufé.

 Ríkisvaldið ætti að láta gera svona vísitölu, og þar með myndum við losna frá þeirri ringulreið, sem nú ríkir um notkun okkar á vísitölum.”

  Eins og þarna kemur fram, var það þekkt á árinu 1957, að óraunhæft væri að verðtryggja peninga með vísitölu framfærslu- eða neysluverðs, því slíkri vísitölu væri ekki ætlað slíkt hlutverk. Yfir þessari vitneskju þagði Jóhannes 1979, þegar Seðlabankinn tók völdin í verðtryggingamálum strax eftir að Alþingi hafði samþykkt bandorminn umtalaða. Þar sem upphafsákvæði í verðtryggingamálum var að: - STEFNA SKAL AÐ ÞVÍ að verðtryggja sparifé landsmanna og almannasjóða. Verðtrygging lánsfjár var ekki nefnt þarna, enda útlán byggð á allt öðrum forsendum en innlán. En VII. kafla bandorms, byrjaði á 34. gr., sem var 1. gr. regluverks um verðtryggingarákvæði. Í þessari 1. gr. var einungis ein reikniregla sett fram sem heimil verðtrygging. En 34. greinin var svona:

„Stefna skal að því að verðtryggja sparifé landsmanna og almannasjóða. Í því skyni er heimilt, eins og nánar greinir í þessum kafla, að mynda sparifjárreikninga og stofna til lánsviðskipta í íslenskum krónum eða öðrum verðmæli með ákvæðum þess efnis, að greiðslur, þar með taldir vextir, skuli breytast í hlutfalli við verðvísitölu eða gengi erlends gjaldeyris, sbr. 39. gr.“

Tilgreint ákvæði útreiknings verðbóta er orðrétt tekið upp úr 1. gr. laga nr. 71/1966, lög um verðtryggingu fjárskuldbindinga.  En þegar menn sóttu sér þennan texta, gættu þeir þess ekki að  lög, nr. 71/1966, voru ekki lög um almenna verðtryggingu. Þau lög voru eingöngu um svonefnd „stórlán“, sem veitt voru eingöngu til fyrirtækja og sveitarfélaga. Þessi lán voru svonefnd „eingreiðslulán“, þar sem vextir og aðrir álagsþættir voru reiknaðir eftirá, við hinn eina gjalddaga eða greiðsludag, sem var uppgjörsdagur lánsins. Jafnframt var algengast með slík lán að væru þau í forminu með verðtryggingarákvæði, þá voru vextir lægri eða jafnvel engir.

Ég var einn þeirra sem benti á að þessi reikniaðferð væri ekki nothæf gagnvart afborgunarlánum, nema að einungis væri verðbættur sá hluti lánsins sem endurgreiddur væri hverju sinni (afborgun af höfuðstól), sem tæki verðbætur frá lántökudegi til greiðsludags. Seðlabankinn fékkst ekki til að staðfesta þetta. En á árinu 1983, setti ég fyrst fram framangreint sjónarmið um útreikning afborgana og var það samþykkt af þeim bönkum sem þar áttu í hlut. Sama haustið, fóru ungir námsmenn af stað og mynduðu hóp sem gerði kröfu til Alþingis um bætur vegna rangra útreikninga gjalddaga og leiðréttinga á útreikningi afborgana.

Ekki gat Alþingi breytt því sem liðið var og búið að gjaldfella, þannig að endirinn varð sá að samþykkt var þingsályktunartillaga um að þeir sem sett hefðu fram skýr dæmi um ofreiknaðar afborganir, fengju greiddar bætur úr ríkissjóði og reikniaðferðum yrði breytt. Ögmundur Jónasson fór fyrir þessum hópi ungs fólks, sem mig minnir að aðallega hafi verið frá Háskóla Íslands. Ég fylgdist nú ekki með til loka hvort þetta fólk fékk einhverjar bætur greiddar. En það sem lág alveg hreint fyrir, var það að Alþingi áleit að ranglega hefði verið staðið að útreikningi afborgana. Þar var þó ekki enn tilkomnar hinar tíðu ólöglegu upphækkanir höfuðstóls lána. Það kom ekki til fyrr en farið var að reikna verðbætur mánaðarlega og þá verðbættur allur höfuðstóllinn, sem er og hefur alla tíð verið hreint óheimilt glæpaverk.  

Hægt er að fylgja mun nánar eftir öllum þeim óhæfuverkum sem framkvæmd hafa verið hér á landi í nafni verðtryggingar lánsfjár. Það verður samt að bíða þeirrar heildarsamantektar sem búið er að skrá, en kemur síðar fyrir almenningssjónir. En líklega hafa alvarlegustu áföllin vegna rangra vinnubragða fjármálakerfisins gagnvart heiðarlegum útreikningum lánskjara, þó verið útreikningar afborgana og vaxta af svonefndum „húsnæðisslánum“ sem áttu samkvæmt texta lánaskjals að reiknast með „jafngreiðsluvöxtum“.

Jafngreiðsluvextir er sérstakur útreikningur vaxta af afborgunarskuldabréfum, þannig að allan lánstímann er greidd sama krónutala í vexti á hverjum gjalddaga. Einnig er afborgunartala höfuðstóls láns sama upphæð í krónutölu allan lánstímann. Ég held að slík reikniregla hafi ekki verið notuð þegar skuldabréfakerfið í tölvukerfi Reiknistofu bankanna hóf útreikninga afborgana skuldabréfa í reiknikerfum sínum. Ég benti ítrekað á þessi atriði o.fl. meðan ég var í starfi í banka, en því var ekki sinnt. Þegar skuldabréfaform bankanna var endurnýjað eftir „vaxtafrelsið“ 1985, var ég einn þeirra sem textuðu lánaskilmálana sem ritaðir voru á skuldabréfin. Mitt form var skuldabréf jafngreiðslulána, þar sem á einfalda en skýran hátt er útskýrt hvernig reikna skuli út vexti jafngreiðslulána. Ekki eru þær reglur fundnar upp af mér, þó örlítið skýrar hafi verið tekið til orða. Alla vega fékk sá texti góð ummæli eftirlitsnefndar og stóð sá texti enn, fyrir nokkrum árum er ég síðast sá slíkt skuldabréf.  

Kæri Ragnar! Það er reginmunur milli þess að setja fram í hroka og reiði, að einhver fari með eintómt bull. Eða að þar sé í raun um bull að ræða. Ég hef fylgst með þessum meintu verðtryggingarmálum allt frá upphafi. Ég reyndi að vara við vinnubrögðum þáverandi starfsmanna Selabanka, við upphaf lagasetningar, þegar þeir fengu engu breytt um ákvæði 34. gr. bandorms 13/1979. Þess í stað settu þeir villandi ákvæði inn í bráðabirgðaákvæði eigin laga, um Seðlabankann. En það bráðabirgðaákvæði var tímabundin aðgerð vegna  uppgjörs vanskilalána við upphaf verðtryggingar. Enginn vildi þá trúa slíkum vinnubrögðum á Seðlabankann en raunveruleikinn varð annar. Þar er eitt af ljósu dæmunum sú ólögmæta reikniaðferð sem þú nefndir, líklega í góðri trú, eins og flestir aðrir bankastarfsmenn sem ekki skoða grunngildi þeirra reglna sem bankastarfsmönnum er ætlaða að framfylgja. Þegar ég hafði þrautreynt, sem innanhússmaður, að fá leiðréttar mestu rangfærslurnar í útreikningum verðtryggðra skuldabréfa, sagði ég starfi mínu lausu, þar sem ég treysti mér ekki til að gera það að lífsstarfi mínu að fara illa með fólk, sem ekkert hafði gert mér, hvorki illt né gott.

Ég er einnig hugsandi yfir því að á þeim árum sem ég sinnti aðstoð við fólk í fjárhagsvanda, hafði ég allan tíma uppi þá reikniaðferð verðtryggingar sem ég hef alla tíð lesið út úr virkum heimildum útreiknings verðtrygginga lánsfjár. Þannig útreiknuð hef ég lagt fyrir bankastofnanir að fá lánsfé sitt endurgreitt. Meðan ég starfaði, stóð ég að uppgjörum á töluvert á þriðja þúsund skuldabréfa. Ég bauð fram hina löglegu reikniaðferð eða fara með uppgjörið í gegnum dómstóla. Og alltaf var uppgjörið þegið. Líklega ekki vegna þess hve mikla vitleysu ég setti fram, eða hvað? Nokkrum sinnum eftir að ég hætti störfum, hef ég tekið til eitt og eitt mál fyrir vini og vandamenn, með sama árangri.  Síðast nú fyrir fáum árum, þar sem greiðandinn var beðinn að lofa því að segja mér ekki frá því hvernig uppgjörið hefði farið fram. Hann stóð við það sem hann hafði verið pressaður til að lofa. En eftir að þau hjónin höfðu fengið skjölin um uppgjörið, sagðist konan hans engu hafa lofað og sýndi mér skjölin.  Hún ætti þau líka.

Að lokum vil ég segja það, að þó einhverjir sem lesa þetta vildu ráðast á tölvuna mína, til að reyna að eyðileggja það sem ég hef dregið saman í gögnum og rituðu máli. Þá er það fljót sagt að ekkert slíkt er geymt á nettengdri tölvu. Nokkrum sinnum hefur nettengdri tölvu minni verið rústað, líklega í slíkum tilgangi. En slíkt verður ávalt án árangurs þar sem ég geymi engin markverð gögn á nettengdri vél. Og slíkt er ekki heldur geymt hér heima.

Daginn eftir að ég skrifaði á síðuna þína, athugasemdina sem þú lést fara í skap þitt, frétti ég að þú hefðir eytt því sem ég skrifaði inn hjá þér. En það breytir engu í sjálfu sér því ég tók strax afrit að þinni færslu og minni athugasemd og setti á minniskubb hjá mér, svona ef grípa þyrfti til tilvísana í annan hvorn okkar.

Hafðu það ætíð sem best.

Með kveðju,

Guðbjörn Jónsson

OPIÐ BRÉF TIL IÐNAÐAR OG ORKUMÁLARÁÐHERRA

Iðnaðar- og orkumálaráðherra,

Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir.

 Reykjavík 26. ágúst 2019.

ERINDI: Varðandi þær breytingar sem urðu á raforkumarkaði landsmanna með tilkomu nýrra Raforkulaga nr. 65/2003, sem framhald af 2. orkupakka ESB. 

ERINDI: Varðandi þær breytingar sem urðu á raforkumarkaði landsmanna með tilkomu nýrra Raforkulaga nr. 65/2003, sem framhald af 2. orkupakka ESB.

 Ég er einn þeirra sem hafa undrast hina einkennilegu framgöngu Sjálfstæðismanna í sambandi við 3. orkupakkann. Mig furðar fátæklegar skýringar um það t. d. hvernig sjónarmið flokksins falli að texta og markmiðum 3. orkupakkans eins og þau atriði eru sett fram af ESB. Ég set þetta hér fram vegna þess að ég er einnig afar hissa á að Alþingi skuli hafa samþykkt hin nýju og viðamiklu Raforkulög nr. 65/2003.

Raunveruleikinn sem blasti við þingmönnum þegar lögin höfðu verið samþykkt var hins vegar sá að áform ESB var að opna sem mest fyrir mögulega eignaraðild að vinnslu, flutnings eða smásölu raforku. EN lög nr. 65/2003 stefna í þveröfuga átt við það sem skilja má sem markmið EES samstarfsins. Þau stefna þráðbeint til algjörrar einokunar eigenda Landsnets hf., sem að meginstofni er Landsvirkjun.

Í, III. kafla laga nr. 65/2003 er á mjög mörgum stöðum látið koma afar skýrt fram að einungis eigi að vera EITT fyrirtæki, sem hafi heimildir til orkuflutningafrá framleiðendum og það sé Landsnet hf.

 Landsnet hf. er stofnað af Alþingi með lögum nr. 75/2004. Það kemur því strax fram sem algjört einveldi varðandi skipulag, stjórnun og flutning raforku frá framleiðanda til tengisvirkis þar sem orkunni er spennubreytt til tenginga við flutningskerfi dreifiveitna, sem keypt geta raforku til dreifingar um þjónustusvæði sín, vítt og breytt um landið.

Margir landsmenn bera ugg í brjósti yfir því að ESB muni ætla að tvístra raforkumarkaðnum, til að auðvelda fjárfestum í fyrstu að kaupa hlut, sem auðveldi þeim t. d. eignaaukningu á verðbréfamarkaði. Fjárfestar hugsa að öllu jöfnu einungis um eigin hagnað, í stað þess að ýta undir þjóðarhagsmuni. En nú lítur frekar út fyrir að óvart hafi stjórnvöld og Alþingi sett fleig í fyrirætlun ESB með ákvæðum Raforkulaga. Og nú hafi þegar verið stofnað EITT hlutafélagsem yfirtaki allar flutningslínur raforkufrá framleiðendum til tengivirkja dreifikerfa.

Í 1. gr. laga nr. 75/2004, um stofnun Landsnets hf.,  segir: að ráðherra:

„skal beita sér fyrir stofnun hlutafélags er skal annast raforkuflutning og kerfisstjórnunsamkvæmt ákvæðum III. kafla raforkulaga, nr. 65/2003.“

Þegar litið er í lög nr. 75/2004, Lög um stofnun Landsnets hf., vekur athygli hve umfangsmikið stjórnunarsvið Landsnets hf. á að vera, miðað við að ekki virðist gert ráð fyrir að Landsnet hf. verði heildsölu milliliður í raforkusölunni. Hlutverkið er ekki fyllilega skilgreint, ef marka má orðræðu hinna nýju stjórnenda Landsnets hf. Samkvæmt lögum er þó ætlunin að Landsnet hf. verði einungis þriðji aðili (þjónustuaðili), „flutningaleið“ milli tveggja viðskiptaaðila. 

Í 2. gr. laganna um Landsnet hf. segið að:

 „2. gr. [Hlutverk Landsnets hf. er að annast flutning raforkuog kerfisstjórnun samkvæmt ákvæðum III. kafla raforkulaga, nr. 65/2003,og er því óheimilt að stunda aðra starfsemi en þá sem því er nauðsynleg til að geta rækt skyldur sínar samkvæmt raforkulögum eða öðrum lögum.] ¹⁾Hlutafélaginu er þó heimilt að reka raforkumarkað.“

Einnig kemur fram í 4. gr. laganna nánari skýringar á hlutverki Landsnets hf. Þar segir svo:

„ 4. gr. Landsnet hf. skal frá 1. janúar 2005 annast rekstur þeirra flutningsvirkja er falla undir skilgreiningu 6. tölulið. 3. gr. raforkulaga, nr. 65/2003. Fram að þeim tíma skal það undirbúa reksturinn m.a. með því að koma fram gagnvart eigendum flutningsvirkja við mat á verðmæti slíkra eigna, sbr. ákvæði til bráðabirgða XI í sömu lögum. 

Í sambandi við þessa 4. gr. laga nr. 75/2004 um Landsnet hf. þykir mér dapurt að þurfa enn einu sinni að benda þingmönnum á hina mikilvægu hlutleysisreglu stjórnsýslulaga. Þar að auki eru skýr ákvæði í 70. gr. stjórnarskrár okkar sem speglar í raun skyldur allra sem fella úrskurð, framkvæma hverskonar verðmætamat eða felli dóm í deilumáli, skuli vera ÓHÁÐIR OG ÓHLUTDRÆGIR, gagnvart báðum hagsmunaaðilum. Það er eiginlega grátlegt að hugsa til þess að ég skuli á undanförnum áratugum, margítrekað hafa þurft að minna þingmenn á þessi mikilvægu hlutleysisatriði, en án sýnilegs árangurs. Kannski á það sér þá skýringu að fjölmiðlar settu um langt skeið (og stærstu fjölmiðlarnir halda því enn) algjört bann á flutning efnis sem ég hefði haft afskipti af. Að sjálfsögðu hafa fjölmiðlar heimild til að hafna birtingar efnis. Það er þeirra réttur og val.

En í 4. gr. laganna um Landsnet var einnig vísað til þess að 6. töluliður 3. gr. Raforkulaga nr. 65/2003. Ég bendi á að textinn í 6. tölulið 4. gr. laga nr. 65/2003, er EKKI RÉTTUR í lagasafni Alþingis. Lagatextanum var breytt þann 9. júní, 2004, með lögum nr. 89/2004.  Ég set hér inn ranga textann, sem enn var í lagasafni Alþingis 23.08. 2019. Þar er texti 3. gr. laganna eftirfarandi. Ég set áhersluletur á það sem ekki er í gildi.

Strax á eftir set ég inn hinn breytta texta samkv. lögum nr. 89/2004., sem síðan er hinn löglega gildi texti.

3. gr.(Í lagasafni Alþingis)

6. [ Flutningskerfi: Raflínur og mannvirki þeim tengd sem eru nauðsynleg til að flytja raforku frá virkjunum til stórnotenda og til dreifiveitna. Skil milli virkjunar og flutningsfyrirtækis eru við innkomandi rofareit í tengivirki flutningsfyrirtækisins. Vinnslufyrirtæki á því vélaspenni, eldingavara og tengingu við tengivirki. Með sama hætti eru skil milli flutningsfyrirtækis annars vegar og dreifiveitna/stórnotenda hins vegar við útgangandi rofareit í tengivirki flutningsfyrirtækisins.] ¹⁾

Hér kemur svo hinn gildi lagatexti eftir breytinguna samkvæmt 1. gr. lag nr. 89/2004.   

1. gr.

     Eftirfarandi breytingar verða á 3. gr. laganna: 

6. tölulið. orðast svo: Flutningskerfi: Raflínur og mannvirki þeim tengd sem nauðsynleg eru til að flytja raforku frá virkjunum til stórnotenda og til dreifiveitna á þeim afhendingarstöðum sem taldir eru upp í viðauka með lögum þessum.Það nær frá háspennuhlið stöðvarspenna virkjana sem tengjast því, sbr. 3. mgr. 5. gr., að háspennuhlið aðveituspenna stórnotenda eða dreifiveitna.

Og 3. málsgrein 5. gr. er svo hljóðandi:

„Ráðherra skal í reglugerð setja nánari ákvæði um hlutverk og starfsemi flutningsfyrirtækisins,kerfisstjórnun, notkunarferla og tengingu virkjana við flutningskerfið.“

Margar breytingar hafa verið gerðar á upphaflegu lögunum. Þetta er þó eina breytingin sem ég hef rekið mig á að ekki uppfærðist í lagatexta lagasafns Alþings. Ég teldi vel við hæfi að þú létir breyta þessu meðan þú ert einnig dómsmálaráðherra.

Ég hef áður bent á, t. d. í bréfi sem ég nýlega sendi utanríkismálanefnd Alþingis, þegar nefndarfólk kvartaði opinberlega undan hreinskilni Arnars Þórs Jónssonar, héraðsdómara. Ég benti á beinlínis rangar og frekar ósvífnar innheimtur sem líklega eru á öllum rafmagnsreikningum landsmanna, þar sem innheimt er  flutningsgjalda til Landsnets hf. hjá almennum raforkukaupendum. Eins og sjá má af hinu leiðrétta lagaákvæði hér á undan, nær heimilað starfsumhverfi Landsnets hf. einungis til þeirra sem hafa viðskiptasamband við flutningssvæði þeirra, sem skilgreint er í lögunum -eins og ég setti rautt letur á leiðrétta lagatextann hér á undan. Landsnet hf. á því ALLS ENGAN kröfurétt á almenna raforkukaupendur í hefðbundinni lágspennu 220 – 400 volt. Þarna er því ólöglega seilst í fjármuni fólks og fyrirtækja, sem líklega nær til allra raforkukaupenda.

Ef miðað hefði verið við allar þessar fyrirliggjandi aðstæður, í undirbúningi stjórnvalda fyrir hin nýju Raforkulög, hefði mátt vænta að nokkuð margar breytingar þyrfti að gera, svo væntanleg lög gætu talist þinginu til sóma.  Og samhliða hefði þá átt að verða ljóst hvort þörf væri hér á landi fyrir ætlaðar breytingar. Raforkuverð hér á landi væri með því lægsta sem þekkt væri. Ef verkefnið hefði fyrirfram verið vandlega skoðað og kostnaðargreint, verður að telja líklegt að fram hefðu komið efasemdir um lagasetninguna, vegna þess hversu óhemju dýrt, seinlegt og flókið það væri að koma á virku umhverfi fyrir samkeppnis - og markaðsstarfsemi í raforkuframleiðslu og sölu hér á landi.

Slíkar breytingar hlytu að verða bæði umfangsmiklar og dýrar. Þær myndu kalla á umtalsverðar breytingar á raforkuviðskiptum hér á landi. Horfa þyrfti því af mikilli nákvæmi til þess hvaða áhrif slíkar breytingar hefðu t. d. á heildartekjur Landsvirkjunar, með tilliti til afborgana af langtímalánum. Þá hefði líklega einnig orðið ljóst að með lögunum yrði Landsvirkjun gert skylt að selja frá sér umtalsverð eignaverðmæti, í flutningskerfum háspennu raforku, ásamt öllum nauðsynlegum tengivirkjabúnaði.

Einnig hefði líklega talist nauðsynlegt að skoða hvernig hin breytta eignastaða kæmi út gagnvart þeim veðböndum sem á Landsvirkjun hvíldu.  Við skoðun á þeim aðstæðum kom það mér verulega í opna skjöldu þegar ég las í ársreikningum Landsvirkjunar og Landsnets fyrir árið 2005, eftirfarandi texta varðandi stefnumótun, framtíðarsýn og gildi:

„Stefnumótun fyrirtækisins var eðlilega fyrirferðarmikil á fyrsta starfsári þess og þar lögðu fjölmargir starfsmenn hönd á plóg. Stefnumótunin verður endurskoðuð árlega og gefin út til 5 ára í senn, en í henni er að finna helstu áherslur fyrirtækisins á næsta 5 ára timabili.“

Það sem vekur hér athygli er að á fyrsta starfsári, án þess að nokkur starfsemi sé komin af stað, eru „fjölmargir starfsmenn“ að vinna að „Stefnumótun fyrirtækisins“, sem þó virðist búið að ákveða að verði„endurskoðuð árlegaog gefin út til 5 ára í senn“.

Er hugsanlega ekki allt í lagi með hugmyndafræðina að stofnun Landsnets? Eins og ég sé verkefnið fyrir mér, hefði það í byrjun átt að snúast um yfirtöku á þeim kerfum sem voru fyrir hendi, þ. e. flutningskerfin hjá Landsvirkjun, RARIK, Orkubúi Vestfjarða, og öðrum smærri framleiðendum.  Byrja hefði átt á því að keyra fyrirliggjandi starfsemi áfram meðan unnið væri að framþróun þess sem koma skildi og nýta  samráð við tæknilið Landsvirkjunarmanna.

Þegar starfsmenn hefðu verið orðnir vel slípaðir í því kerfi sem gengið hafði áfallalítið og skoðaðar hefðu verið hugmyndir Landsvirkjunar- og RARIK-manna um framþróun kerfisins, þá fyrst væri hægt að telja starfslið Landsnets hf. tilbúið til að taka í sínar hendur framþróun flutningskerfa háspennurafmagns á Íslandi, með raunhæfa von um bætt afhendingaröryggi.

Það verður að teljast hreint galin hugmyndafræði að setja fyrirvaralítið inn ný lög í Raforkumálum, fyrir allt landið, þar sem nýtt hlutafélag væri stofnað til að yfirtaka alla stjórnun raforkumála í landinu. Þetta nýja hlutafélag hafði ekki einu sinni nothæfa verkefnalýsingu í eigin lögum eða stofnskrá, til að hinir nýju starfsmenn gætu áttað sig á hlutverki sínu. Lögin sögðu þeim líka að byrja á að smíða ný flutningskerfi, í stað þess að nota þau sem fyrir voru. Ég velti fyrir mér hvort þetta nýja fyrirtæki hafi ekki haft nægilegt samráð við þá sem stjórnað höfðu raforkumálum, heldur ætlað að keyra breytingar hratt í gegn, án spurninga um afleiðingar fyrir þjóðfélagið. Einnig er athyglisvert að það skuli vera liðin 14 starfsár síðan nýja hlutafélagið var sagt taka við, en samt er ekki enn farið að örla á skilmerkilegri bókhaldsskráningu eða nothæfri sundurliðun tekna, útgjalda, eigna eða skulda, þannig að glögglega sjáist hvort starfsemin beri sig í eðlilegu rekstrarumhverfi. Eitthvað mikið virðist vanta á talandi þekkingu á framsetningu mikilvægustu rekstrarforsendna eða verið að fela að sá litli raforkumarkaður sem hér er, með umsemjanlegar magnbreytingar og verð á orku innan mánaða eða á milli mánaða er svo ósköp lítill að hann ber ekki uppi marga tugi hátt launaðs tæknifólks.  Svörin sem ég fæ, leiða það kannski í ljós.

 Einnig má lesa eftirfarandi í ársreikning Landsnets fyrir árið 2005:

„Landsnet hefur mikilvægt hlutverk í að koma á markaðsumhverfi í íslenskum raforkuiðnaði sem er mjög sérstakur á heimsvísu vegna óvenju hás hlutfalls stóriðju í raforkunotkun, smæðar markaðar og fákeppni í raforkuvinnslu.“

Það er undarlegt að lesa þetta sem álit stjórnenda hins nýstofnaða hlutafélags til flutnings á raforku frá framleiðanda til dreifiveitna í smásölu. Þau ummæli sem þarna er vitnað til, benda ótvírætt til þess að alla vega þeir aðilar sem þarna tjá sig, virðast meðvitaðir um að einungis lítill hluti heildar framleiðslu á raforku, geti farið í markaðsdreifingu. Við þessar aðstæður er ómögulegt annað en spyrja hvar ábyrgðartilfinning þeirra hafi verið gagnvart þjóðinni, þegar þeir héldu áfram því feigðarflani sem hið ókostnaðargreinda Landsnets ævintýri var og virðist enn? Þeir aðilar sem stjórna Landsneti f. höfðu strax á fyrsta ári fullkomna greiningu á að markaður raforkuflutnings á Íslandi sé greinanlega  sérstakur á heimsvísu. Fyrst og fremst sé það vegna óvenju hás hlutfalls stóriðju í raforkunotkun. En vonleysi þess að markaðsvæðing geti orðið sjálfbær sé vegna, “smæðar markaðar og fákeppni í raforkuvinnslu.“

Þegar litið er til þess að stjórnendur fyrirtækisins vissu strax á fyrsta rekstrarári að hugtakið um markaðsdrifna starfsemi væri andvana fædd. Flutningur raforku frá framleiðanda til endurseljanda er tekjulega mjög aðþrengd starfsemi og á sér fáa möguleika til vaxtar. Stjórnendur fyrirtækisins urðu því að skapa sér tilverugrundvöll, sem líklega byggist á smá skollaleik gagnvart pólitíkinni, en um leið ákveðinni þögn Landsvirkjunar um: greiningar-, þróunar- og framtíðaráætlanir um virkjanir og flutningskerfi raforku nokkuð langt fram í tímann. Allar þessar áætlanir voru áreiðanlega til og hafa verið til lengi.

Landsnet hf. var stofnað árið 2003.  Enginn ársreikningur eða rekstrarskil finnast fyrir árið 2004, en rekstur talinn hefjast 2005. Og fyrir það ár er skilað afar ófullnægjandi ársreikningi, sem ekki svarar neinum þeirra spurninga sem ársreikningi er ætlað. Ársreikningur 2005 skilar einni ósundurliðaðri upphæð fyrir flutningstekjur að upphæð kr. 5.081.806. þúsund krónur. Í ársreikning Landsvirkjunar finnst hins vegar skráð það magn raforku sem þeir skráðu sem afhent inn á flutningskerfi Landsnets á árinu 2005, var 7.145 GWst. Ef flutningstekjur eru rétt skráðar í ársreikningi Landsnets hf. og magn raforku til flutnings einungis komið frá Landsvirkjun, samsvarar það því að greiddar hafi verið 711.200 krónur fyrir flutning hverrar GWst.  Það. verður að teljast þó nokkur upphæð í flutningskostnað, ef rétt reynist.

Augljóst er af því sem hér hefur verið greint frá varðandi flutningskostnað raforku að í engum ársreikningi Landsnets hf. er getið flutningsmagns eða einingaverðs flutningsgjalds. Engin sundurliðun milli flutningskostnaðar til stórnotenda og hins vegar til dreifiveitna lágspennurafmagns til almennrar notkunnar.

Augljóst er af öllum þeim kennitölum sem ég hef dregið út úr öllum ársreikningum Landsnets hf. frá árinu 2005 til ársins 2018, að ENGINN þeirra ársreikninga samræmist lagareglum um eðlilega sundurliðun eða greiningarþætti tekna og gjalda ár eftir ár, en ekki heimkynnalausar tölur frá ári til árs, sem hvergi verði vistaðar í þekktri sundurliðun tekna eða reksturs viðkomandi fyrirtækis. Líkir annmarkar eru á öðrum sundurliðunum, s. s. rekstrarfjármunum, fastafjármunum, fjárfestingum ársins, eignfærð flutningsvirki. Hægt væri að komast af við sundurliðun Annað fastafé, veltufjármunir, langtímaskulda, skammtímaskulda og eiginfé.

Ófullnægjandi skýringar er víða að finna í þessum ársreikningum og sjaldan neinar haldbærar skýringar á mikilli tekjuaukningu miðað við magn fluttrar raforku, sem alltaf þurfti að sækja inn í ársreikninga Landsvirkjunar, vegna þess að flutningsmagns var ekki getið í ársreikning Landsnets hf. þó veruleg óútskýrð tekjuaukning yrði á árinu.

Þá má í lok þessarar yfirferðar vegna ófullnægjandi ársreikninga Landsnets hf. geta þess að árið 2015 er í ársreikning getið um ENDURMAT á eigið fé félagsins. Dálítið merkilegt því árin á undan hafði eiginfjárstaða aukist jafnt og þétt, þó flestar venjulegar kennitölur hefðu bent til að eigið fé stæði í stað eða jafnvel lækkaði. Í árslok 2014 er eigið fé félagsins sagt vera kr. 19.208.474, þúsund. Á árinu 2015 er eigið fé fyrra árs endurmetið og bókfært í árslok 2015 sem 41.955.670, þúsund krónur. Þetta gerist við litla tekjuaukningu, aukinn rekstrargjöld, óútskýrt hvaðan 22,6 milljarða aukning á rekstrarfjármunum komu því skuldaaukning varð engin.  

Það er að mínu mati útilokað annað en að taka alla bókfærslu Landsnets hf. til endurskoðunar, leiðréttinga á því sem þarf en einnig eðlilegrar sundurliðunar svo lesa megi úr niðurstöðum milli ára hvernig einstakir liðir starfseminnar  beri þann kostnað sem af þeim hlýst.  

En það sem vekur athygli mína, þegar ég les um rekstur Landsnets hf. er að afar takmarkaðar upplýsingar er þar að finna um verðmat á t. d. yfirteknum eignum frá ríkisfyrirtækjunum Landsvirkjun og RARIK hf.. Sama á við um yfirteknar eignir frá Orkubúi Vestfjarða. Lesa má sumstaðar í ársreikningum Landsvirkjunar að Flutningsvirki þeirra hafi ekki verið eignfærð yfir til Landsnets hf., heldur hafi Landsneti hf. á hverju ári verið reiknuð leiga á flutningsvirkjum Landsvirkjunar. Slíks hafi ekki á greinilega máta verið getið í sundurliðun í ársreikning Landsvirkjunar yfir leigutekjur og ekki heldur í ársreikningum Landsnets hf. sem stór útgjaldaliður rekstrargjalda.

Í 5. gr. laga um ársreikninga er afar skýrt kveðið á um að ársreikningur skuli sýni GLÖGGA mynd af rekstri, afkomu og efnahag fyrirtækis og breytingu á handbæru fé. Ég set þetta hér inn vegna þess að ENGINN ársreikningur Landsnets hf. gefur glögga mynd af starfseminni, hvað felist í rekstrinum eða hvernig tekjur ársins eru til komnar. Ef tekjurnar eru greiðslur fyrir veitta þjónustu, eins og lögin um fyrirtækið benda til, þá verður ekki séð að virðisaukaskattur hafi verið reiknaður af hinni seldu þjónustu, eða innheimtur.

Þá segir í 2. mgr. 6. gr. laga um ársreikninga að:

„Efnahagsreikningur og rekstrarreikningur skulu settir upp með hliðstæðum hætti frá [reikningsári til reikningsárs] ²⁾ nema sérstakar aðstæður gefi tilefni til annars. Breytingar skulu tilgreindar og rökstuddar í skýringum.“

Ég vil geta þess að öll árin, 2005 – 2018, sem eru þau ár sem ársreikningar hafa fundist fyrir Landsnet hf., er afar óregluleg sundurliðun rekstrar- og efnahagsliða í ársreikningum Landsnets hf. Engin leið er því að draga fram glögga mynd af rekstri eða efnahag félagsins yfir framangreind ár.  Þó virðist ljóst, eftir að hafa skráð magn raforkuflutnings Landsnets hf. í gegnum upplýsingar úr ársreikningum Landsvirkjunar um það orkumagn hvers árs sem afhent hafi verið inn á flutningskerfi Landsnets hf.  Frá 2005 til 2018 hafi magn fluttrar raforku aukist um 90%. En þegar árstekjur hvers árs eru bornar saman við það magn sem flutt er kemur ekki fram neitt samræmi þar á milli. Það, sem margt annað, bendir einungis til ófullnægjandi upplýsinga um hvernig tekjurnar urðu til.

Þá er margt sem stingur í augun þegar farið er að bera saman  seld og yfirtekin verðmæti, sem sögð eru færast til Landsnets hf., frá Landsvirkjun, RARIK, og Orkubúi Vestfjarða við árslok 2005.  Ekki verður betur séð en mikið ósamræmi sé þar á milli varðandi skráningu. Það er t. d. athyglisvert við árreikninga Landsvirkjunar og Landsnets fyrir árið 2005, að hjá Landsneti er einungis gefnar upp: „Tekjur af flutningi“ en ekkert magn nefnt til sögunnar. Magn er nefnt í reikningum Landsvirkjunar en þar er engin upphæð nefnd sem flutningskostnaður en upphæð nefnd sem raforkusala, líklega heildsala. Einnig er í tekjugrunni hjá Landsvirkjun nefndar: „Flutningstekjur“, sem óneitanlega benti til að Landsvirkjun hafi á árinu 2005 flutt rafmagn sjálfstætt um eigin flutningskerfi, sem ekki var eignfært til Landsnets hf. heldur hafi Landsnet hf. verið leigð afnot af kerfinu, þó ég hafi talið mig lesa í báðum ársreikningum að Landsnet hafi í byrjun árs 2005 tekið við öllum flutningskerfum. Óvissan í þessum málum er raunar enn meiri, þar sem lesa má í ársreikning Landsvirkjunar að Landsvirkjun hafi þá á árinu 2005, verið að gera samninga um orkuafhendingu til stóriðju. En á sama tíma segist Landsnet hafa með höndum yfirstjórn allra raforkumála.

Af þessum ársreikningum verður alls ekki ráðið með hvaða hætti viðskipti með raforku fara fram á Íslandi. Er Landsnet hf. t. d. eingöngu flutningaaðili seldrar orku frá Landsvirkjun og öðrum virkjunum, eða kaupir Landsnet raforkuna í heildsölu af frameiðanda við virkjunarvegg og selji hana svo aftur til dreifiveitna í tengivirkjum lágspennustraums til almenningsnota? Engin leið er að sjá af ársreikningum óskeikult ferli þessara viðskipta.

Engin leið er heldur að  rekja sig eftir eignbreytingum eða eigna tilfærslum, sem sagðar haf verið í árslok 2005, milli fyrrgreindra fjögurra fyrirtækja. Við árslok 2005 bókar Landsnet hf. eignarvirði í fastafjármunum,  25.503,6 milljónir króna. Hins vegar virðist RARIK yfirfæra,  9.168,4 milljónir króna. Og er sá eignaflokkur hjá RARIK eftir það á núlli í árslok 2006.  

Ekki er gott að átta sig á yfirfærslu Landsvirkjunar á eignavirði Flutningskerfa. Frá þessu sjónarhorni voru skoðaðir fjórir ársreikningar, þ. e. áranna 2003, 2004, 2005 og 2006. Eignfærsla Flutningsvirkja var eftirfarandi hvert ár:

í milljónum króna

2003             20.188,4

2004             22.492,3

2005             23.503,6

2006             27.953,4

Af þessu virðist sem Landsvirkjun hafi ekki framselt flutningskerfisín yfir til Landsnets, eins og lög benda til að ætti að gerast á árinu 2005. Af ársreikningum virðist bæði koma fram tekjur og gjöld vegna flutningskerfa á árunum 2005, 2006, 2007 og 2008. Eignfærslu fyrir árin 2007 og 2008 var hins vegar breytt, þannig að ekki liggur ein tiltekin upphæð fyrir um eignavirði flutningskerfa. Út frá þessari misvísandi eigna og kostnaðarskráningu er eðlilegt að fólk sé dálítið áttavillt og spyrji sig hvort alveg sé víst að allur sá kostnaður sem skráður var, og allar þær hækkanir sem urðu í sambandi við hækkanir raforkuverðs til heimila á þessum breytingatíma, hafi verið nauðsynlegur og hvort eignaverðmæta hafi verið gætt svo sem vera ber og þau rétt bókfærð.

Þá má í lokin velta upp spurningum um réttmæti þess að Landsnet hf., sem eingöngu er innlent þjónustufyrirtæki, sem selur þjónustu sína innanlands og eigi þar af leiðandi að fá tekjur sínar í íslenskum krónum, hafi megnið af rekstrarkostnaði sínum íslenskum krónum, færi bókhald sitt í erlendri mynt og skili ársreikningum í USD en ekki í íslenskum krónum. Ég leyfi mér að efa að hér sé fullkomlega löglega staðið að verki. Að mér læðist sá grunur að hér sé verið að fela vaxandi ósjálfbæra skuldasöfnun, sem á einhverjum tímapunkti verður gjaldfelld á skattgreiðsendur og greiðendur lágspennu rafmagns, sem eru heimilin og smærri fyrirtæki. Langtímaskuldir Landsnets hf. voru samkvæmt þeirra árstreikning fyrir árið 2018 bókfærðar á fjögurhundruð tuttugu og níu milljónir níuhundruð sextíu og fimm þúsund dollara.

Samkvæmt lögum, er Landsneti hf. óheimilt að stunda aðra starfsemi en raforkuflutning, innan þeirrar afmörkunar sem lög segja fyrir um. Tekjur fyrirtækisins eiga eðlilega að endurspegla það magn raforku sem það flytur ár hvert. Í skýringum ársreiknings skal sundurliða magn fluttrar raforku, einigaverð flutningsgjalds og heildartekjur. Óútskýrð tekjuaukning milli ára, sem ekki styðst við aukið flutningsmagn raforku, þarfnast eðlilega nánari útskýringa.

Það geta tæplega verið nothæfar forsendur fyrir stöðugt hækkandi langtímaskuldum, að í ársreikningi sé talað um hagnað af rekstri en ekki tap. Fyrir hendi er þó sá möguleiki að skýra mætti skuldaaukningu með nýfjárfestingu í einherjum „fastafjármunum“, sem síðar komi til skráningar sem slíkir. En í ársreikningum  Landsnets hf., virðast engar slíkar venjuleg jöfnunarviðhorf verða réttu svörin við þeim alvaarlegu misfellum sem virðast vera á öllum ársreikningum félagsins.

Ég ætla ekki að lengja þetta bréf með því að rekja fleiri augljósar vitleysur í raforkulögunum. En í lokin varpa ég hér fram nokkrum spurningum sem ég vænti svara við, innan eðlilegs frests stjórnsýslulaga til svörunar erinda.

 Óska ég eindregið eftir að fá eftirtaldar upplýsingar og svör send:

1. Hvert var bókfært verðmætismat Landsvirkjunar á þeim flutningskerfum sem Landsneti var gert að taka við á árinu 2005? Afrit á bókfærðu verðmæti óskast.
2. Hvert var bókfært yfirtökuverðmæti Landsnets hf. á flutningskerfum Landsvirkjunar og hverjir framkvæmdu það verðmat? Afrit útreikninga óskast.
3. Hvernig var háttað greiðslu Landsnets hf. fyrir yfirteknar eignir Landsvirkjunar, sundurliðað eftir megin stofnlínum frá hverri virkjun?
4. Hver var brúttó stofnkostnaður Landsnets hf. og sundurliðaður rekstrarkostnaður ársins 2004 og þar til fyrstu tekjur fóru að standa undir kostnaði, sundurliðað í helstu gjaldflokka og mánaða?
5. Hvert var reiknað flutningsgjald Landsvirkjunar árið 2003 á raforku, sem annars vegar var flutt til stórnotenda en hins vegar raforku sem flutt var til tengivirkja til spennubretinga, til afhendinga inn á flutningsveitur dreifistöðva? Sömu viðmið óskast fyrir 6 fyrstu mánuði sem Landsvirkjun greiddi Landsneti hf flutningsgjöld raforku, (sundurliðað eftir mánuðum í magni og einingaverði).
6. Hvert var söluverð raforku Landsvirkjunar (í sömu magnstærðum) til Landsnets, miðað við afhendingu orku við virkjunarstað?
7. Hvernig var og er háttað greiðslu flutningsgjalda þeirrar raforku sem Landsnet hf. flytur, annars vegar til stórnotenda en hins vegar til afhendingar raforku frá deilistöð inn á flutningslínur dreifistöðva til smásölu?
8. Við stofnun Landsnets hækkuðu verulega og fjölgaði föstum gjaldstofnum hvers notanda, þó notað væri sama kerfi að öllu leyti. Hvaða forsendur voru fyrir þeirri hækkun, sem enn er til staðar?
9. Almennur kaupandi raforku kaupir orkuna við viðurkenndan og innsiglaðan mæli við inntak á heimili sínu. Orkuseljandi flytur orkuna til kaupanda og afhendir hana inn á mæli kaupanda, gegn skráðu verðlagi hverrar mælieiningar. Hvaða lagaheimild er til innheimtu flutningsgjalds frá kaupanda, þegar ljóst er að hann tekur ekki við hinni seldu orku fyrr en hún er komin í gegnum mæli í íbúð hans og þá gegn auglýstu einingaverði?

10. Flutningur orku til almenns kaupanda fer fram eftir löglega skipulögðu dreifikerfi og tengist inntaki og magnmæli hvers kaupanda. Í flestum tilvikum er eigandi dreifikerfis, einnig orkusali til kaupanda og nýtir þá sitt eigið flutningskerfi til afhendingar orkunnar. Hvaða forsendur eru í þeim viðskiptum fyrir innheimtu „flutningsgjalds“ til Landsnets hf.? Hinn almenni notandi kaupir raforkuna af dreifingaraðila í smásölu við innsiglaðan notkunarmæli á stofninntaki rafmagns í eign orkukaupanda?

Eins og hér hefur verið rakið er ýmislegt í framkvæmd hinna nýju Raforkulaga, sem er afar sérstakt, svo ekki sé meira sagt. Ef þörf krefur mun ég síðar fara yfir aðra þætti Raforkulaganna, til samanburðar við stjórnarskrá og önnur lög, sem þar gæti komið til.

Það verður að teljast bratt siglt hjá stjórnendum flokks og þingflokki Sjálfstæðisflokks, eins þau stefna í málefnum Orkupakka 3. Væntanlega gera þau sér grein fyrir því að „þingsályktun“ hefur stjórnskipulega EKKERT BINDANDI GILDI. Í þingsályktun getur komið fram vilji þingsins til að ríkisstjórn eða einstakir ráðherrar leggi áherslu á einhver málefni, en málefnið sjálft GETUR ALDREI verið ákvörðunarefni, því þingsályktur „ákvarðar ekki bindandi um nein máefni.“ Í tilverugrunni sínum er þingsályktun: beiðni, tilmæli, ósk, eða áskorun um að tiltekin atburðarás verði að varanlegm veruleika, sem ekki getur orðið fyrr en Frumvarp um atburðinn. hafi verið lagt fyrir Alþingi og það samþykkt þar með hefðbundinni málsmeðferð.

Með kveðju,

Guðbjörn Jónsson, kt:101041-3289, fyrrverandi ráðgjafi

Kríuhólum 4, 111 Reykjavík

Sími 567 2001. GSM. 860 84 00

 

 

       

LYGI og árásir á einstaklinga er algengasta einkenni röklausra aðila.

Það vekur enga undrun að öllum vopnum skuli nú veifað í ranni samtaka atvinnulífsins, til að reyna að knésetja Ragnar Þór, formann VR. Ragnar hefur til fjölda ára sýnt afburða hæfileika til að draga fram raunsanna mynd af djúpstæðri spillingu í fjármálakerfi þjóðarinnar, einkanlega í lífeyrissjóðakerfinu.

Það gæti reynst afar mikilvægt á komandi árum, fyrir samtök atvinnulífsins, að hafa í forystu stærsta stéttarfélags landsins mann sem af sanngirni tekur afstöðu til mjúkrar lendingar í aðþrengdri stöðu, líkt og Ragnar og hans fylgjendur gerðu í nýafstöðnum Lífskjarasamningum. Flestum sæmilega skynsömum mönnum hlýtur að vera ljóst að framundan eru verulegar niðurfærslur, tilfærslur og leiðréttingar innan atvinnuvega þjóðarinnara. Óhjákvæmilega verður að horfast í augu við að talsverður hluti framkvæmda í landinu er ósjálfbær, hefur verið drifinn áfram með lánsfé og framkvæmdur af erlendu vinnuafli. Aðalástæðan er sú að þrátt fyrir hámarks afraksturs gjaldeyristekjugriena landsins, skapast ekkert fjármagn til fjárfestinga. Afleiðingar slíkrar óábyrgrar stjórnunar á jafnvægi framkvæmda og vinnuafls, verður að öllum líkindum harkaleg niðursveifla á hluta vinnumarkaðarins, sem kalla mun á verulega aukin ríkisútgjöld auk verulegra vandamála á vettvangi launafólks, sem og á velferðarsviði.

Ég vona að SA reyni ekki aftur að leika hlutverk óvitans, líkt og gert var í bankahruninu. Þá reyndu allir að telja fólki trú um að hrunið hefði komið á óvart. Þó voru margir mikilsvirtir fjármálamenn ýmissa landa, í nokkur ár, búnir að vara við hvert stefndi ef áfram væri haldið sömu braut. Ég byrjaði árið 1998 að vara við hruni bankanna en enginn hlustaði. NÚ, fyrir þremur árum, benti ég einnig á ósjálfbæra þróun fjárfestinga á þjónustuarmi þjóðarbúsins, sem drifinn væri áfram með skuldsetningu og erlendu vinnuafli. Fjárfestingar í umræddum þjónustugreinum væru ekki byggðar á neinum haldbærum tekjugrunni eða viðskiptasamningum. Í landið eru 5 virk eldfjöll, sem sögð eru komin að gostíma. Þau gætu þess vegna gosið hvenær sem er og lokað um langan tíma fyrir streymi ferðamanna til landsins og jafnvel hamlað útflutningi. Hver skildi viðbragðsáætlun SA vera vegna þeirrar yfirvofandi hættu atvinnulífsins?

Í bankahruninu fór einkarekstur fjármálageirans í greiðsluþrotþrot vegna óvitaskapar, meðan allar framleiðsluvörur þjóðarinnar seldur jafn harðan fullu verði og oft með verulegu yfirverði. Engin hætta stafaði því að rekstri þjóðarbúsins sjálfs. En vegna vanþekkingar eða vanmats yfir langt tímabil uppbyggingar hættuástands í fjármálum þjóðarinnar, höfðu menn ekki byggt þjóðarbúinu eðlilega og raunhæfa varnarstöðu. Stjórnvöld urðu því fórnarlömb fjárglæfraafla, sem tilbúin voru að fórna þjóðarhagsmunum til bjarga sér að hluta frá eigin öfgakenndri vitleysu þáliðinns áratugar.

Íslendingar erum nú aftur staddir á tímamótum, sem vonandi eru ekki alveg jafn skörp og bankahrunið. Engu að síður mun ábyrgðarleysi í fjármálajafnvægi undangenginna ára hellast yfir þjóðarskútuna, fyrirvaralítið. árið 2008 voru það hreinir óvitar í rekstri mikilvægustu banka samfélags okkar, sem höguðu sér eins og þeir væru að reka spilavíti, en ekki máttarstólpa fjárstreymis um lífæðar samfélags okkar. Það hlutverk þekktu þeir ekki enda hugurinn allur við hlutverk spilafíkils, sem eingöngu hugsar um eigin gróða og álitsauka, á grundvelli veltu á annarra fjármunum, án þess að meðhöndla þá sem slíka. Spilafíkillinn forðaast hins vegar alla ábyrgð þegar tap eða erfiðleikar blasa við. Þá lætur hann sig bara hverfa og lætur aðra um að leysa þann vanda sem hann bjó til.

Nú situr umtalsverður hluti SA í sambærilegri stöðu. Búið er að raska eðlilegu jafnvægi milli atvinnugreina framleiðslu og þjónustu í landinu okkar. Aukin uppbygging þjónustu hefur verið byggð upp með yfirspennu á vinnumarkaði. Lánsféð sem framkvæmt var fyrir, fór ekki í hringrás fjárstreymis innan þjóðfélagsins, heldur fór það beina leið úr landi, líklega að einhverju leyti óskattlagt. Afleiðingar slíks kjánaskapar er m. a. þær að samfélagsveltan eykst ekki nógu mikið til að bera uppi þær byrgðar sem hin ranga stýring atvinnulífs í landinu hefur skapað.

Undanfarin ár hafa SA beitt miklum hluta afls síns til uppbygginar fjölþættri þjónustustarfsemi, en að mestu leyti hunsað að horfa til jafnvægis reglubundins innstreymis gjalreyris frá samningsbundnum útflutningsgreinum. Hins vegar hefur umtalsverðu fjármagni verið varpað í glatkistuna, með glórulausri undirhleðslu undir fyrirfram glataða þjónustustarfsemi, sem fyrt og fremst lét fjrármagn úr sameiginlegum veltusjóðum atvinnulífs og lánastofnana hverfa, ásamt nothæfum eignum, en lántakendur í landinu látnir sitja uppi með skaðann, sem fyrst og fremst bitrist almenningi sem svimandi háir vextir af lánsfé.

Og nú geta þessi 5 eldfjöll okkar byrjað að gjósa á hveri stundu. Hvar eru þá þeir varnarþættir sem SA hefði átt að byggja upp á liðnum árum? Er það kannski ætlun miðstjórnar alls helsta atvinnuliífs í landinu að koma fram fyrir almenning á gosdag og biðja um önnur Neyðarlög, svo þjóðin verði látin greiða fyrir hugsunarleysi þess afls sem vera á burðarstólpi nauðsynlegs fjölbreytileika í atvinnulífi landsins, sem forðað geti því einstefnuhruni sem bankahrunið varð.

Það er veruleg smán fyrir samtök atvinnulífs á Íslandi að vel menntað fólk skuli flykkjast út á ritvöllinn með álíka þekkingu á raunverulegu hlutverki sambands þeirra, í sjálfstæðu og sjálfbæru samfélagi, eins og horft eða hlustað væri á rökfræði leikskóla. Skrif þesa velmenntaða fólks, sem tröllriðið hefur fjölmiðlum og samfélagmiðlum að undanförnu, eru vart boðleg rökfylgni langskólagengins fólks. Lífsgæðum áratuga baráttu var varpað fyrir róða vegna þess að óvitum í fjármálum þjóðfélags, voru nánast færðir að gjöf allir helstu viðskiptabankar landsins. Mér sýnir álíka „óvitavæðing“ vera áberandi innan raða SA, ef marka má núverandi, fjölmiðlaumfjöllun í þeirra nafni.                   

Rekinn ef þú hlýðir ekki Ragnari Þór

OPIÐ BRÉF TIL Fjármálaráðherra, Hr. Bjarni Benediktsson

Hr. Fjármálaráðherra,

Bjarni Benediktsson.

Reykjavík 17. nóv. 2018.

ERINDI:  Ummæli þín í ræðustól Alþingis um lífeyrisgreiðslur til aldraðra og öryrkja, o.fl.

Við skulum byrja hér að skoða hvað þú sagðir í  svari þínu, í ræðustól Alþingis.

„Hvað þýðir þetta í auknum bótarétti fyrir hvern og einn bótaþega? Þetta þýðir að bæturnar hafa hækkað fyrir hvern og einn bótaþega um 1,1 milljón á ári. Hvers vegna stendur þá þessi hv. þingmaður hér og heldur því fullum fetum fram að þessi hópur hafi algerlega setið eftir? Tölurnar sýna allt annað.“

Ég hef nú oft fylgst með þessum innihaldslausu fullyrðingum þínum um lífskjör okkar eldri borgara þessa lands. Ég hef reglulega haft samband við Hagstofu til að spyrjast fyrir um tölulegar forsendur, því ég hef ekki orðið var við þessar miklu kjarabætur sem þú talar um. Í áðurgreindu svari þínu í ræðustól Alþingis segir þú að: „Þetta þýðir að bæturnar hafa hækkað fyrir hvern og einn bótaþega um 1,1 milljón á ári“.  Þarna ert þú að tala um fleiri en eitt ár. Að hver og einn bótaþegi(óvirðingarorð um áunna lífeyrisgreiðslu en ekki ölmusubætur).

Á myndinni hér til hliðar sérðu lífeyrisgreiðslur mínar fyrir árin 2014-2018 bæði frá TR og lífeyrissjóðir, borið saman við neysluvísitölu. Væntanlega veist þú að samkvæm 69. gr. laga nr. 100/2007 verða lífeyrisgreiðslur, að hækka að lágmarki, til samræmis við  breytingar á neysluvísitölu. En svo hefur því miður aldrei verið frá bankahruni 2008.  Það er athyglisvert að sjá hve nákvæmlega lífeyrissjóðirnir framfylgja framangreindu lagaákvæði um vísitöluhækkun, því greiðslur sjóðanna fara nákvæmlega sömu breytingalínuna og neysluvísitalan. Eins og á myndinni sést, hefur Tryggingastofnun aldrei, frá 2008, greitt réttan lífeyri. Aðrar greiðslur til okkar hafa einnig verið skertar og skattbyrði aukist. Það mætti kannski bjóða þér að horfa á hvernig Alþingi og stjórnvöld hafa staðið sig gagnvart eldri borgurum að skila þeim lífeyri samkvæmt ykkar eigin lögum. Hér er yfirlit frá árinu 1998 til 2016.

 

  

 

 

 

 Finnst þér ekki ástæða til að fara í ræðustól Alþingis og biðja okkur afsökunar á óþarfa hroka þínum og hleypidómum? Þú gætir um leið gert grein fyrir hvenær ætlunin væri að gera upp við okkur, þann lífeyrir sem af okkur hefur verið dregið í áratug, eða svo.

Í upphafi Kjararáðsveislu, til Ykkar, þingmanna og efri laga stjórnenda, sýndi það sig að lífeyrir okkar eldri borgara, þurfti þá að hækka um tæpt 41% til að jafnast á við lífskjarabætur sem ykkur fannst greinilega að þið ættuð skilið að fá.

En kæri Bjarni.  Ef það hefði verið rétt sem þú sagðir í ræðustól Alþingis, að greiðslur lífeyris til eldri borgara hefðu hækkað, á hvern mann um 1,1 milljón á ári, undanfarin ár, þó ekki væri nema yfir þessi 5 síðustu ár sem ég sýni á fyrri myndinni, þá er mér alveg ljóst að við værum ekki óánægð með það.

En nú að öðru, fyrst ég er farinn að bauna á þig.  Þá má ég til með að vekja athygli þína á þeim tekjuauka ríkissjóðs sem felst í að hætta öllum skerðingum á lífeyrisgreiðslum og leyfa eldri borgurum að vinna það sem þeir geta, og greiða af því skatta. Ef u.þ.b. helmingur fólks á lífeyrisaldri mundi vinna fyrir 250.000 kr. launatekjum á mánuði, þá væru skatttekjur að aukast verulega og samfélagsveltan að vaxa. Það gæfi fleiri fyrirtækjum lífsvon. Það sem best er við þetta, er að raunútgjöld ríkissjóðs vegna lífeyrisgreiðslna mundi minnkaen ekki aukast. Ég set hér inn eina mynd, en líka linkinn á myndbandið sem útskýrir hvernig ég sé þetta ferli.

https://www.youtube.com/watch?v=_at04KxIocg&t=41s

Þetta er sama líkan og notað var  við að kynna fyrir nefnd Péturs Blöndals, ákveðna hugmynd að frjálsri vinnu fólks á lífeyrisaldri, með fullri greiðslu skatts af launum og lífeyri, en lífeyrir trappaðist út móti hækkandi tekjum.. Linkur á myndbandið er undir myndinni.                           

Svo þegar þú ert búinn að jafna þig á þessu, væri ég alveg til í að eiga viðtal við þig um hina ólöglegu verðtryggingu, sem ALDREI hafa verið lagaheimildir fyrir. Ég er búinn að sýna gild og mikil rök fyrir því að ég fari með rétt mál. Þar á meðal með viðamikilli greinargerð til Umboðsmanns Alþingis vegna afar undarlegrar umfjöllunar Róberts Spanó, um spurningu HH. um lagastoð fyrir lögmætri framkvæmd á innheimtu svonefndrar „verðtryggingar“. 

Það er í sjálfu sér afar einfalt að láta dómskerfið verja lagabrot Seðlabankans gagnvart meginþorra lántakenda í landinu. Dómurinn þarf að vísu að brjóta lagareglur í hverri einustu fyrirtöku máls, til að verjast fullkomlega rökstuddri kröfu, sem engin leið var að hnekkja í eðlilegu réttarferli. Ég væri alveg til í að eiga við þig gott myndbandsviðtal um þessa atriði, því ég hef ekki geta vakið athygli á þessu vegna þess að allir helstu fjölmiðlar landsins hafa verið lokaðir fyrir mér síðan ég gerði þá „dauðasynd“ að segja upp starfi í hagdeild banka og fara út úr fjármálakerfinu með þekkingu á öllum innviðum bankanna.

Kæri Bjarni.  Eins og þú getur væntanlega áttað þig á, þá er einungis upphafið að þessu bréfi spurning um þínar gjörðir. Hitt er meira tengt embætti því sem þú gegnir nú, en ekki þinni persónu. Hér á landi hefur verið afar mikill óheiðarleiki í fjármála- og stjórnkerfi landsins í langan tíma. Ég ber þó þá einlægu von í brjósti að stjórnmálmenn fari að starfa af meiri heiðarleika og dýpri virðingu fyrir alvarleika löggjafarvaldsins.

Virðingarfyllst

Guðbjörn Jónsson, eldri borgari.

 

HVER VAR EIGANDI WINTRIS Inc. ????

Flest þekkjum við, líklega að einhverju leyti, söguna um félagið Wintris Inc. eins og hún var sögð í kastljósþætti RÚV í apríl 2016. Spurning er hins vegar hvort sú saga hafi verið byggð á raunveruleika. Þeir sem sögðu söguna, virtust hafa takmarkaða þekkingu á sögusviðinu og af þeim sökum ekki hæfni til að lesa samhengi löngu liðinnar atburðarásar, út úr sundurlausum vinnuskjölum úr innbroti í tölvukerfi lögfræðistofu.

Flest þekkjum við, líklega að einhverju leyti, söguna um félagið Wintris Inc. eins og hún var sögð í kastljósþætti RÚV í apríl 2016. Spurning er hins vegar hvort sú saga hafi verið byggð á raunveruleika. Þeir sem sögðu söguna, virtust hafa takmarkaða þekkingu á sögusviðinu og af þeim sökum ekki hæfni til að lesa samhengi löngu liðinnar atburðarásar, út úr sundurlausum vinnuskjölum úr innbroti í tölvukerfi lögfræðistofu.

Aðal heimildir sögunnar voru sóttar í mjög óljós skjöl úr innbroti í tölvukerfi lögfræðiþjónustunnar Moosack Fonseca (MF) á Panama. Þegar skjölin eru lesin saman í tíma og atburðarás, má greinilega merkja að um er að ræða uppkast af hugsanlegri framvindu þess ef viðskiptavinur Landsbankans léti verða af því að fela Landsbankann í Luxemburg að annast fyrir sig vörslu og ávöxtun sjóðs sem væntanlega yrði stofnaður innan tíðar.

Það virðist eins og þessi skjöl veki upp hæfileika glæpasagnahöfundar, í sögumanni kastljóssins. Í gögnum sem rænt var af lögfræðistofunni fann hann skjöl með nafni Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, þáverandi forsætisráðherra Íslands. Þar fannst sögumanni hann vera kominn með uppáhalds mómentið sitt í hendurnar, þar sem ríkur og voldugur maður skýtur fjármunum undan eignskráningu og skatti í heimalandi sínu. Sagt var að sögumaðurinn hefði rannsakað þessi skjöl í marga mánuði og teldi sig með sitt stærsta plott í höndunum. Samkvæmt fregnum af undirbúningi virðist hann hafa ætlað að búa til úr þessu stórfrétt ársins, jafnvel þó hann hefði engin skjöl sem í raun staðfestu efnistök hans.

Sögumaðurinn var viss um að sjónvarpsáhorfendur myndu ekkert spá í það þó nánast engin skjöl væru sýnd þannig að hægt væri að lesa hvað á þeim stóð. Sumir mundu reyndar lenda í sjokki vegna þeirrar ógnar sem stefnt væri gegn forsætisráðherranum. Aðrir mundu fyllast fögnuði yfir því að verið væri að fella höfuðandstæðing þeirra í pólitík. Mann sem hafði verið í forystu fyrir því að ræna þá tveimur mikilvægum baráttumálum sínum á liðnu kjörtímabili. Þarna virtist komið tækifærið til að losna við hann. Engin ástæða væri til þess að velta sér upp úr því hvort ásakanirnar væru sannar og réttar. Aðalatriðið var að aðförin gerði það gagn sem henni hafði verið ætlað.

HINN RAUNVERULEGI SÖGUÞRÁÐUR.

Á sínum tíma vakti það enga sérstaka athygli í þjóðfélaginu þó fregnir kæmu af því að Anna Sigurlaug Pálsdóttir (AS)(ÖS), væri að fá fyrirfram greiddan arfshluta sinn úr erfðasjóði fjölskyldunnar. Var sá sjóður tilkomin vegna sölu á fyrirtæki sem faðir ÖS hafði rekið í mörg ár. Söluandvirðið varð að arfssjóði fjölskyldunnar og sátt hafði orðið um að AS fengi sinn hlut greiddan út sem fyrirfram greiddan arf.

Það mun hafa verið undir árslok 2007, sem hyllti undir sátt um fyrirfram greiðslu arfsins til ÖS. Þegar sú niðurstaða liggur fyrir, fer AS að líta í kringum sig varðandi vörsluaðila og ávöxtunarleiðir á þeim arfssjóði sem hún muni væntanlega fá greiddan fljótlega. Á þeim tíma bjó AS á Bretlandi og alveg óvíst hvort hún væri á leið að flytja til Íslands á næstu árum. AS hafði því samband við bankann sinn, sem reyndist vera Landsbankinn í Luxemburg og óskaði aðstoðar við að hanna og skipuleggja vörslu- og rekstrarumhverfi fyrir svona sjóð eins og arfgreiðslan væri.

Bankinn hennar mælti með stofnun félags í alþjóðlegu umhverfi, þar sem alltaf væri opinn aðgangur að fjármagninu. AS fól bankanum að vinna undirbúning að stofnun slíks félags. AS fer svo heim en starfsmaður bankans hefur samband við aðal tengilið sinn í svona málum, sem var lögfræðistofan Moosack Fonseca (MF), sem var með höfuðstöðvar á Panama en starfsstöðvar víða um heim. Starfsmaður Landsbankans kynnir áætlanir ÖS fyrir lögfræðistofunni, sem spyr fyrst að því hvort AS hafi ekki verið með lögfræðiráðgjafa með sér. Svarið við því varð nei, einungis hefði verið með henni eiginmaður hennar, sem ekkert hefði lagt til málanna.

Skömmu síðar leggur lögfræðistofan fram hugmynd sína, sem fólst í því að AS stofnaði félag, í gegnum MF á Tortóla, sem annast mundi vörslu og ávöxtun arfssjóðs hennar. Félagið sem MF mælti með að AS stofnaði, yrði í vörslu og umsjá MF, sem jafnframt skipaði stjórn félagsins en AS yrði sjálf prókúruhafi. Svo virðist sem MF hafi bent Landsbankanum á tiltekið félag, sem MF hefði nýlega stofnað, eða 9. október 2007. Taldi MF það félag henta einkar vel til þeirra verka sem spurst var fyrir um.

Það voru líklega liðnir nokkurir mánuðir af árinu 2008 þegar starfsmaður Landsbankans kynnir fyrir ÖS hugmyndir um félag á Tortóla sem heiti Wintris Inc, sem hafi aðsetur og lögheimili á Tortóla. Félagið hafi verið stofnað í október 2007 og það sé því tilbúið þegar hún fái arfinn greiddan.

Í upphafi, (í fyrsta viðtalinu við Landsbankann 2007) lýst ÖS ekki ílla á þá hugmynd sem starfsmaðurinn varpar fram. En á árinu 2008 eru vaxandi vandamál í fjármálaheiminum, svo líklega hafa áætlanir riðlast, meðal annars varðandi greiðslu arfsins. Og líklega hefur AS ekki látið bankann sinn vita af mögulega breyttum dagsetningum á greiðslu arfsins.

Af þeim skjölum sem sést hafa úr innbrotinu í tölukerfi MF, m. a. skjöl sem voru sýnd í umræddum kastljósþætti, er svo að sjá sem bankinn hafi látið MF sjá um að hanna og ganga frá þeim skjölum sem skrifa þyrfti undir til að ganga frá lögmætri skráningu áður en greiðslur gætu borist inn á fyrirhugaða reikninga Wintris félagsins á Tortóla. Bankinn virðist hafa mælt með við ÖS að hún yfirtaki félagið sem MF mælti með.

Af ferlinu virðist mega ráða að þegar starfsmaður Landsbankans taldi ljóst að AS mundi samþykkja hugmyndasmíði bankans og MF, varðandi yfirtöku á Wintris með útgáfu tveggja hlutabréfa upp á 1.000 hluti, eða 50% eignarhald hvort (=2.000 hlutir 100% eignarhald), sendi starfsmaður Landsbankans MF svohljóðandi tölvupóst:

„Getum VIÐ tekið frá Wintris Inc.“?

Orðið VIÐ í þessum skilaboðum virðist benda til óskilgreinds og í raun óleyfilegs samstarfs milli viðskiptabanka ÖS og þess lögfræðifyrirtækis sem Landsbankinn hafði valið til samstarfs við að skapa traust umhverfi um vörslu og rekstur arfssjóðsins.

Þegar horft er til þessa mögulega samstarfs Landsbankans og MF, kemur upp óþægileg tilfinning gagnvart ætluðu fyrirkomulagi á rekstri arfssjóðsins. Hvort fyrirkomulagið hafði eitthvað með það að gera að AS var ekki með lögfræðing við hlið sér í viðræðum við bankann, verður ósagt látið. Hins vegar er afar ámælisvert að bankinn hennar ÖS, skildi ekki aðvara hana um mögulega áhættu sem væri því fylgjandi að MF væri mikið stærri viðskiptaaðili bankans. Það gæti hugsanlega valdið árekstrum við hagsmunagæslu beggja aðila ÖS og MF, ef slík staða kæmi upp. Það kæruleysi sem starfsmaður Landsbankans virðist sýna þarna, ber vott um alvarlegan þekkingarskort starfsmanns bankans, eða óafsakanlegt kæruleysi gagnvart mögulegu tjóni ÖS sem viðskiptamanns. En hvað er hér verið að gefa í skyn.

Áhættan fyrir ÖS, sem fólst í skipulagi MF var nokkur. Í fyrsta lagi var AS ekki að fá 100% eignarhald á félaginu Wintris Inc á Tortóla með því að fá í hendur tvö hlutabréf upp á samtals 2.000 hluti. Hlutirnir í félaginu Wintris voru skráðir 50.000 í einum hlutabréfaflokki og ekkert grunnverðgildi skyldi sett á hlutina. Þannig hefðu 2.000 hlutir veitt ÖS aðeins 2/50, eða 4% eignarstöðu í félaginu, en ekki 100%. Við slíkar aðstæður var afar hættulegt fyrir aðila með þetta mikla hreina eign í lausafjármunum, sem lagðir væru inn á reikning slíks félags, að stjórn Wintris ætti að vera skipuð starfsmönnum lögfræðistofunnar til frambúðar, en AS einungis hafa prókúruumboð að reikningum félagsins. Þetta fyrirkomulaga fól í sér möguleika þess að ef MF vildi ná til sín arfssjóðnum, væri þeim innan handar að boða stjórnarfund í félaginu, þar sem prókúruumboð ÖS væri fellt úr gildi en starfsmaður MF skipaður sem nýr prókúruhafi. AS hefði ekki átt neina vörn gegn slíku.

Í öðru lagi hafði sú stjórn sem MF skipaði þegar félagið Wintris var stofnað í október 2007, skráð þá reglu að félagið Wintris skildi skiptast í 50.000 jafna hluti, í einum hlutabréfaflokki, og ekkert nafnverð skildi vera á hlutum. Þessi ráðstöfun þýddi að til þess að ná meirihlutavaldi í félaginu þyrfti að ná yfirráðum yfir meira en 25.000 hlutum í félaginu. Slíkt gæti orðið snúið því eigandi hlutanna, MF, réði sjálfur hvort hann seldi eða ekki. Meðan slíkt fyrirkomulag væri til staðar, yrði því ekki raskað að MF væri ótvíræður meirihlutaaðili í félaginu, og í krafti þess réði hann stjórnarkjöri og allri starfsemi félagsins. Hinn raunverulegi eigandi fjármagnsins í félaginu, AS, væri í raun áhrifalaus og réttlaus, ef MF væri ekki sammála ákvörðunum hennar.

ÁGREINIGUR AS OG MF Á ÁRINU 2009

Það sem að framan er lýst, var staðan á árinu 2009 þegar virðist koma upp ágreiningur milli ÖS og stjórnar Wintris. Ferli sem AS hefur sagt frá í skrifum sínum. Þar taldi AS sig vera 100% eiganda Wintris. Leysti hún úr stöðunni með því að víkja stjórnarmönnum MF frá en taka sjálf við stjórn félagsins.

Líkleg skýring á þessum ágreiningi gæti verið sú að um svipað leyti hafi arfgreiðslan verið lögð inn á reikning hjá Credit Zuisse bankanum í London, en þar hafi MF ekki haft nein viðskipti. AS hefur sagt í skrifum sínum að hún eigi 100% félag með nafninu Wintris, sem skráð sé á Íslandi. Svo virðist sem þar sé um að ræða annað félag en það sem MF stofnaði og skráð er á Tortóla.

Af því sem lesa má út úr skrifum ÖS, ásamt því sem komið hefur frá KPMG endurskoðun (sem annast skattaskil ÖS), virðist félagið sem skráð er á Íslandi og kemur fram sem rekstrarreikningur í skattframtali ÖS, ekki vera rekið sem sjálfstætt félag og skattaðili. Heldur sé þar um að ræða „einkafélag“, innan persónulegs skattframtals ÖS. Fyrst sú leið var farin að setja peningana á reikning einkafélags í virtri fjármálastofnun eins og Credit Zuisse er, og jafnframt semja við þá stofnun um vörslu og rekstur sjóðsins, bendir það til að AS hafi verið orðin tortryggin í garð MF og Landsbankans.

Þegar sú staða er skoðuð sem komin var upp á árinu 2009 þegar MF virðist verða ljóst að peningarnir væru ekki á leið til Tortóla, eða á annan reikning þar sem MF hefði einhver áhrif, hafa þeir líklega orðið áhyggjufullir. Hætta var á að AS mundi ekki fara að tilmælum viðskiptabanka síns og því ekki klára formlega að stofna félagið á Tortóla.

Það mundi þýða að Wintris félagið og MF næðu ekki því valdi yfir peningunum, sem eignar- og stjórnarvald þeirra á Wintris félaginu virðist hafa átt að færa þeim.

Svo er að sjá sem MF hafi gert samkomulag við starfsmann Landsbankans í Lúx., sem þar hafði leitað fyrirkomulags rekstursins fyrir hönd ÖS. Í því skipulagi virðist hafa átt að leggja peningana inn á reikning skráðan á félagið Wintris á Tortóla og MF hafa umsýslu og sjá um rekstur sjóðsins. Miðað við þá stöðu sem virðist hafa verið uppi snemma árs 2009, var mikilvægt fyrir MF að leika millileik sem ekki kallaði fram tafarlaust slit á samskiptum.

Það samkomulag sem MF virðist hafa gert við Landsbankann, fyrir hönd ÖS, var að MF mundi afhenda henni 2.000 hluti í félaginu Wintris. Sagt var að þessir 2.000 hlutir væri allt félagið 100%, sem augljóslega var ekki rétt. Vegna þess að starfsmaður Landsbankans hélt að AS og Sigmundur væru hjón, setti starfsmaðurinn fram ósk til MF, án samráðs við ÖS, að hlutirnir yrðu skráðir á nöfn beggja, 1.000 hlutir á hvort nafn.

Um þessa skiptingu hafði hann ekkert samráð við ÖS og því síður Sigmund Davíð, sem ekkert var inni í þessum viðskiptum. Lögfræðiþjónusta MF hafði þó látið útbúa form hinna nýju hlutabréfa, með nöfnum hinna væntanlegu eigenda, en ný útgáfa af stofnsamningi félagsins eða samþykktum (lögum) þess, sem bíða hefðu átt þess að AS og Sigmundur Davíð kæmu til að skrifa undir; þau skjöl hafa hvergi komið fram, líklega aldrei verið búin til.

Hvergi hefur bólað á neinum staðfestingum þess að Sigmundur Davíð hafi í raun vitað að starfsmaður Landsbankans hafi skráð hans nafn fyrir 1/50 hlut eða 2% eignaraðildar að félaginu Wintris Inc á Tortóla. Fram hefur komið hjá bæði ÖS og SDG, að þau hafi fyrst orðið áskynja um slíkt á árinu 2009, þegar átök virðast verða um eignarhald á félaginu Wintris á Tortóla. Hvorugt þeirra virðist þó hafa verið búin að skrifa undir stofnsamning eða samþykktir, svo sem lög kveða á um. Því hafi þau ekki verið orðin löglegir eigendur að Tortólafélaginu og ekki heldur orðin meðvituð um að 2.000 hlutirnir skiluðu þeim einungis 4% eignarhlut í félaginu.

PENINGARNIR FÓRU ALDREI TIL TORTÓLA

Öll áform virðast breytast þegar í ljós kom að peningarnir höfðu verið lagðir inn á reikning hjá Credit Zuisse bankann í London. AS sjálf eða einhver sem á þessum tíma var ráðhollari henni en starfsmaður Landsbankans í Lúx, hafði séð til þess að arfurinn yrði greiddur inn á reikning Credit Zuisse bankans í London. Einnig hefur komið fram að samið hafi verið við þann banka um varðveislu fjármagnsins, stjórnun fjárfestinga og rekstur sjóðsins. Einnig hefur komið fram að samið hafi verið við KPMG endurskoðun á Íslandi að annast fyrir AS bókhalds- og uppgjörsmál, þar með talið ársuppgjör og skattframtöl, þar sem arfssjóðurinn var innifalinn á rekstrarreikningi, eins og algengt er um einkafélög skattgreiðenda.

Þegar þarna var komið virðist einnig eins og einhver innan Landsbankans í Lúx. hafi áttað sig á að bankinn gæti verið þarna í vondum málum. Hugsanlega hafa orðið mannaskipti í þessari deild bankans við endurreisn hans eftir bankahrunið. Lítur því út fyrir að stefnt hafi verið að breytingum á samskiptum bankans við MF. Má merkja það af því t. d. að í upphafi vildi Landsbankinn fá félagið Wintris Inc tekið frá fyrir sig, vegna ÖS, en snemma árs 2009 virðist Landsbankinn vilja hætta afskiptum af frágangstilraunum varðandi þetta Wintrisfélag á Tortóla. En til að loka engum dyrum fyrir MF þá er þeirri meintu stjórn Wintris, sem AS taldi sig hafa, skrifað bréf í júlí 2009. Þar tilkynnir Landsbankinn að hann hafi falið MF alla umsýslu Wintris. Landsbankinn tekur þarna einhliða ákvörðun eins og hann eigi Wintris félagið 100% einn.

Af því sem gerist í framhaldinu má greina taktbreytingu hjá ÖS í samskiptum við MF, því eins og fram kom í kastljósþættinum fræga, svaraði AS sjálf ekki bréfinu frá Landsbankanum heldur fékk lögmann, Sigurð Atla Jónsson til að skrifa bréf til MF.

Bréfið skrifaði hann 10. júlí 2009, fyrir hönd stjórnar Wintris (ÖS) og óskaði upplýsinga frá MF um það hvernig þeir hygðust framkvæma fyrirhugaða umsýslu Wintris félagsins í framtíðinni. Ekki hafa neinar fregnir borist af því að MF hafi svarað því bréfi. Á það var ekki minnst í kastljósinu og ekki finnanlegt í Panamaskjölunum.

FÆR RAUNVERULEG ATBURÐARÁS ATHYGLI ??

Þegar illvilji ræður för, eiga sannleikur og raunveruleiki erfitt uppdráttar. Maður spyr sig hvort sjálfhverfa í samfélgi okkar sé orðin slík að um leið og einhver fer að tala illa um t. d. forystufólk í stjórnmálum, virðist fólk hætta að hlusta á hverskonar andmæli. Eftir það er eins og allir missi hæfileikann til að lesa eða skilja, annað en það sem kemur frá þeim sem færði fram svona krassandi fréttir.

Á síðasta vori gekk þjóðin hreinlega af göflunum vegna þess að afar umdeildur fjölmiðlamaður, hélt því fram í sjónvarpi að forsætisráðherra Íslands ætti aflandsfélag í skattaskjóli þar sem hann geymdi mikla fjármuni sem hann hefði skotið undan eignskráningu og skattgreiðslu á Íslandi. Ekkert skjal var sýnt með undirritun Sigmundar Davíðs vegna kaupa eða stofnunar slíks félags. Samt hélt sjónvarpsmaðurinn því fram að ráðherrann ætti tiltekið félag, sem samkvæmt gögnum sem sjónvarpsmaðurinn sýndi, var eign lögfræðistofu á Panama, sem hafði stofnað félagið 9. október 2007.

Engin gögn voru reidd fram um að lögfræðistofan hefði selt hið umrædda félag. Sjónvarpsmaðurinn sagðist hins vegar hafa undir höndum hlutabréf upp á 1.000 hluti í félaginu, sem sagt var að væri 50% eign á móti núverandi konu sinni sem ætti hinn helminginn, samtals 2.000 hluti.

Fjölmiðlamaðurinn sem í marga mánuði rannsakaði skjölin, sem sögð voru sanna eign Sigmundar Davíðs á helmings hlut í aflandsfélagi, hafði greinilega ekki lesið eina skjalið sem var með nafni Sigmundar Davíðs á. Það var formið að hlutabréfinu fyrir 1.000 hlutunum. Á því formi stóð greinilega ritað að leyfilegt hámark útgefinna hluta í félaginu væri 50.000, allt í einum bréfaflokki og hlutirnir bæru ekkert grunnverðgildi.

Það stóð því greinilega letrað á skjalið sem sjónvarpsmaðurinn sagði sanna 50% eignarhlut Sigmundar Davíðs í nefndu félagi, að hlutabréfið hljóðaði einnungis upp á 2% hluta í félaginu en ekki 50%. Þessu til viðbótar stóð á skjalinu að hlutirnir tækju ekki gildi sem eign kaupanda fyrr en kaupandi hefði undirritað stofnskrá og samþykktir (lög) félagsins, og það skráð hjá skráningaraðila.

Þar sem Sigmundur Davíð vissi ekkert um, fyrr en á árinu 2009, að nafn hans hefði verið tengt hinu umrædda félagi, var náttúrlega augljóst að hann hafði ekki undirritað áðurnefnd skjöl svo hlutabréfið gæti orðið löglegt og gilt.

En hver skildi raunveruleikinn vera, eftir því sem hægt er að komast næst honum.

Ríkisútvarpið sjónvarp, er 100% á ábyrgð mennta- og menningarmálaráðherra þjóðarinnar, sem fer með allt hlutafé í RÚV ohf. Hann var ekki ábyrgur fyrir því að sýndur var kastljósþáttur þar sem forsætisráðherra ríkisstjórnar hans, var með rakalausum ósannindum rændur æru og trúverðugleika. Menntamálaráðherrann er hins vegar ábyrgur fyrir þeirri þöggun sem ríkt hefur í þessu stærsta lögbroti Ríkisútvarpsins frá stofnun þess. Engin rannsókn hefur verið sett af stað til rannsóknar á því hvort fullyrðingar eins manns í ríkisfjölmiðli, sem ekki eru studdar neinum sönnunargögnum, víki til hliðar þeirri réttarvernd sem stjórnarskrá og mannréttindasáttmálar Evrópu og Sameinuðu þjóðanna eiga að veita? Er raunveruleiki þjóðfélags okkar sá, að orð þessa eina manns, víki til hiðar allri réttarvernd fólks í þessu landi? Óskað var viðtals við ráðherra menntamála um þessa framvindu. Ráðuneyti menntamála svaraði erindinu með eftirfarandi hætti:

„Það tilkynnist yður hér með að ráðuneytið hefur ekki tök á að koma til móts við málaleitan yðar.“

Þarna er það skráð á skýrri íslensku að ráðuneyti menntamála hefur ekki tök á andsvari gegn því að EINN maður ræðst, í ríkisfjölmiðli, að æru æðsta embættismanns ríkisins, án þess að færa fram eina einustu sönnun fyrir máli sínu. EN, ráðuneyti menntamála treystir sér ekki til að ræða málið opinberlega. Er raunveruleikinn virkilega sá að „héraháttur“ sé búinn að ná svona algjörri yfirhönd í æðstu stjórnunarstofnunum lýðveldis okkar?

ER ÞETTA RAUNVERULEIKINN?

Á sama tíma og fólk talar um að mikilvægast sé að fá nýja stjórnarskrá, virðist afar lítill áhugi á að fara eftir meginreglum núverandi stjórnarskrár. Meira að segja á hinu háa Alþingi okkar.

Eru líkur á að siðferði breytist með nýrri stjórnarskrá?

Ég hafði haldið að mannréttindum væri nokkuð vel komið fyrir í núverandi stjórnarskrá, en sú virðist ekki raunin. Þegar réttarkerfið okkar getur ekki einu sinni varið æðsta embættismann ríkisins fyrir rugli eins fjölmiðlamanns, rugli sem ekki er byggt á neinum haldbærum heimildum, þá verður vart komist neðar í virðingu mannréttinda.

Embætti Ríkissaksóknara var send greinargerð um hina fordæmalausu árás ríkisfjölmiðils á starfandi forsætisráðherra, æðsta embættismann ríkisins. Í þeirri greinargerð voru talin upp nálægt 20 atriði þar sem brotin var stjórnarskrá, almenn lög, lög ríkisútvarpsins, starfsreglur og siðareglur starfsmanna. Ríkissaksóknari sá enga ástæðu til að taka málið til skoðunar.

Svo er að sjá, sem nýr staðall hafi verið settur á fyrir heiðarleikaviðmið fjölmiðlafólks, sem ég vona að sem fæstir notfæri sér. Þessi nýi staðall felst í því að fjölmiðlafólk þurfi ekki að óttast opinber ámæli eða málssókn þó það ráðist að æðstu embættismönnum þjóðarinnar með upplognum ærumeiðingum, sem ræni þá sem ráðist er að trúverðuleika sínum á heimsvísu. Fjölmiðlafólk stærri fjölmiðla er oftast með tengingar við fjölda miðla víða um heim, sem dreifa efni þeirra sem mest.

Ég velti fyrir mér, í fyllstu alvöru, hvort þessi þjóð hafi eitthvað að gera með nýja stjórnarskrá, meðan lítill er vilji embættismanna til að virða mannréttindi núverandi stjórnarskrár. Hvergi hefur t. d. komið fram opinber gagnrýni á að RÚV ráðist með ófyrirleitnum hætti á æðsta stjórnanda ríkisins, sem er 100% eigandi Ríkisútvarpsins.

Það hlýtur að merkja að FLESTIR samþykki þau vinnubrögð sem þar voru viðhöfð, sem eðlilegar samskiptareglur.

 

Ps: Meðfylgjandi er ljósrit af formi 1.000 hluta hlutabréfs með nafni Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar. Hvergi hafa fundist staðfestingar á, að þó lögfræðistofan gengi frá formi hlutabréfsins, að gengið hafi verið frá kaupum Sigmundar Davíðs á þessum 1.000 hlutum, eða 2% í félaginu Wintris Inc.

-------------------------------------

Það skal tekið fram að hvorki Sigmundur Davíð eða Anna Sigurlaug hafa óskað eftir þessari vinnu minni við að rekja þessa atburðarás. Um það bil hálfu ári áður en kastljósþátturinn var sýndur, fékk ég að vita að á árinu 2016 þyrfti ég að sinna máli sem væri afar erfitt og fáir mundu, í fyrstu vilja hlusta á það sem hefði fram að færa. Ég mætti samt ekki gefast upp því óheiðarleikinn yrði vart dýpri. OG ef þjóðin léti bjóða sér þetta, gæti enginn mannlegur máttur fært henni veginn til kærkeikans og sannleikans. Þegar kastljósþátturinn var sýndur, var mér sagt að þetta væri verkefnið. Á þeim tíma sem liðinn er, hef ég verið leiddur áfram, frá áfanga til áfanga og frá skjali til skjals.

Mínu hlutverki er lokið með þessari samantekt. Nú ræðst framhaldið af hvort þjóðin haldi áfram veginn til glötunar kærleiksviðhorfa og trúar á heiðarleika og sannleikann. Hver framvindan verður á þeim vettvangi vitum við ekki í dag. Það afl sem veit það, er allt umliggjandi okkur og tilbúið til hjálpar, ef þjóðin vill.

Með von til vegsemdar heiðarleika og kærleika

Mánudaginn 8. ágúst 2016

Guðbjörn Jónsson

 

 

Hafa þeir eignarrétt á kvótanum?

(Upphaflega birt í apríl 2010)

Jóhann J. Ólafsson skrifar grein í Morgunblaðið þ. 18. mars 2010, undir heitinu “Kjarninn undir yfirborði kvótaumræðunnar”. Meginefni greinarinnar gengur út á að færa rök fyrir því að aflaheimildir séu varanleg eign núverandi handhafa þeirra og að breytingar þar frá geti kallað á miklar skaðabótakröfur á hendur ríkissjóði.

Til stuðnings áliti sínu vitnar hann til álita og greinaskrifa nokkurra fræðimanna. Þar á meðal til álitsgerðar Guðrúnar Gauksdóttur, lagaprófessors og blaðagreinar hennar um sama efni í afmælisriti Guðrúnar Erlendsdóttur, hæstaréttardómara.

Bæði þessi ritverk Guðrúnar Gauksdóttur, lagaprófessors eru vel rituð og góðar heimildir, svo langt sem þær ná. Á þeim er þó einn alvarlegur annmarki, líkt og er um skrif fleiri fræðimanna, sem hún vísar til. Annmarkinn er sá, að hvergi er vísað til lagaheimilda, eða annarra heimilda, um að þau skip og þær útgerðir sem nú hafa aflaheimildirnar, hafi með lögformlegum hætti fengið þær til framtíðar varðveislu eða eignar.

Rökstuðningur lagaprófessorsins byrjar frá þeim grunni að núverandi handhafar aflaheimilda, hafi varanlegan umráðrétt þeirrar hlutdeildar sem úthlutun þeirra byggir á. En fyrir þeirri staðhæfingu eru ekki færð nein rök.

Þó hlutverk fræðimannsins í opinberri umræðu sé einn af hornsteinum upplýstrar umræðu í lýðræðissamfélagi, getur það hlutverk einnig orðið einn erfiðasti myllusteinn sannleikans, sé fræðimaðurinn ekki fullkomlega sannur og heiðarlegur í þeim grunni sem hann byggir á.

Styrkur fræðimannsins liggur í faglegri nálgun og vísindalegri aðferðafræði en jafnframt ber honum skylda til að kryfja og rökstyðja þann grundvöll sem álit hans byggir á, svo enginn vafi leiki á að álitið sé byggt á fullkomlega löglegum og sönnum heimildum. Vilji hann deila niðurstöðum sínum með öðrum, eða leggja þær fram sem grundvöll til lýðræðislegrar umræðu, mun hann kynna niðurstöður sínar og leggja þær fram til skoðunar, umræðu og gagnrýni, líkt og þeir fræðimenn gerðu sem hér er vísað til.

Hvaða forsendur fræðimanna eru svo veikar að niðurstöður þeirra birta ekki hinn djúpa sannleika þess máls sem þeir fjalla um? Það eru þær forsendur sem lúta að lögformlegum yfirráðum yfir þeim auðlindum sem hér er fjallað um. Engin fræðimaður hefur enn lagt fram lagaforsemdur fyrir því að Alþingi hafi afsalað eignar- eða yfirráðarrétti þjóðarinnar, yfir auðlindum hafsins innan efnahagslögsögunnar, í hendur tiltekinna skipa eða útvegsmanna.

 Í lögum um landhelgi og efnahagslögsögu Íslands, nr. 41/1979, segir svo í upphafi 4. gr. (áhersluletur frá G. J.)

“4. gr. Innan efnahagslögsögunnar hefur Ísland:

1. fullveldisrétt að því er varðar rannsóknir, hagnýtingu, verndun og stjórnun auðlinda, lífrænna og ólífrænna, á hafsbotni og í honum, í hafinu yfir honum svo og aðrar athafnir varðandi efnahagslega nýtingu og rannsóknir innan svæðisins, svo sem framleiðslu orku frá sjávarföllum, straumum og vindi,.....”

Ótvírætt kemur þarna fram að Alþingi Íslands hefur á hendi allt vald varðandi hagnýtingu, verndun og stjórnun auðlinda, innan efnahagslögsögunnar og fer að öllu leiti með það vald, þar til það sjálft afsalar því til einhvers annars.

Alla jafnan má í 1. gr. laga, merkja grundvallartilgang lagabálksins. Þannig er og með 1. gr. laga um stjórnun fiskveiða í efnahagslögsögu Íslands. Þar segir eftirfarandi:   (Áhersluletur G. J.)

“1. gr. Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar. Markmið laga þessara er að stuðla að verndun og hagkvæmri nýtingu þeirra og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Úthlutun veiðiheimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum.”

Eins og sjá má þarna, staðfestir Alþingi í upphafi þessarar lagasetningar að nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar. Ef ætlun Alþingis hefði verið að hleypa að einhverjum efasemdum um forræði nytjastofnanna, hefði þessi umrædda staðhæfing verið sett fram með öðrum hætti.

Meginmarkmið lagasetningar um fiskveiðistjórnun er sögð vera til að stuðla að verndun og hagkvæmri nýtingu nytjastofnanna og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Færa má fram afar gild rök fyrir því að ekki hafi verið gætt sjónarmiða um hagkvæmni í veiðum, virðisaukningu þess afla sem dregin var úr sjó og atvinnusköpunar í dreifðum byggðum landsins, sem greinilega eru meginmarkmið setningar laganna um stjórn fiskveiða.

Þörfin sem skapaðist til takmörkunar veiða í fiksveiðilögsögunni, var vegna minnkandi fiskgengdar á hefðbundnum veiðisvæðum okkar. Helstu vísbendingar sem sýnilegar voru, um að afkoma lífríkis nytjastofnanna ætti í vök að verjast, mátti greina á minnkandi holdarfari fisksins sem dregin var úr sjó, auk vaxandi tilfella þar sem fiskur var með selskít í maganum auk vaxandi hringormamyndunar. Allt benti til þess að æti vantaði fyrir fiskinn.

Var eitthvað í umgengni okkar við lífríki nytjastofna efnahagslögsögu okkar sem gæti verið ástæða, eða áhrifavaldur í þeim breytingum sem þarna voru greinilega að verða? Þegar grant er skoðað má líklega sjá nokkur atriði, þar sem við höfðum neikvæð áhrif á lífríkið.

Við gengum það hart fram í síldveiðum að síldargöngur hurfu frá landinu. Þar fór ekki einungis síldin. Líklega fór hún vegna þess að ætið sem hún elti, fór aðrar gönguleiðir. Hugsanlega vegna skilyrða í hafinu, og/eða vegna sívaxandi áreitis frá síldveiðibátum og nótum þeirra.

Þegar síldin var farin, var aukin áhersla lögð á veiði loðnu. Hún var þekkt sem uppistaða í fæðu þorsksins og annarra nytjastofna. Þegar megnið af þeim stofni var veitt, á ári hverju, byrjaði fiskurinn líka fyrir alvöru að horast.

Síðan verða breytingar á útgerðarháttum okkar. Togurum fer hratt fjölgandi, auk þess sem þeir stækkuðu líka mikið. Veiðarfæri þeirra verða stærri og þyngri, auk þess sem flottrollið kemur til sögunnar. Í þessum nýju skipum voru líka öflugri fiskileitartæki, þannig að auðveldara varð að finna hinar fækkandi fiskitorfur og ná þeim í veiðafærin.

Á þessum tíma varð einnig umtalsverð breyting á samsetningu fiskiskipaflota okkar. Hefðbundnir vertíðarbátar, sem aðallega veiddu með kyrrstæðum veiðarfærum, voru rændir aflaheimildum sínum og þær fluttar yfir til togskipanna. Á ótrúlega fáum árum þurrkaðist nánast út skipastóll kyrrstæðra veiðarfæra, og meginhluti heildaraflans var nú tekinn með þungum og lífríkisskemmandi togveiðarfærum.

Á þessum tíma gerðu útvegsmenn engar kröfur til eignarréttar á aflaheimildunum. Þeir gerðu hins vegar háværar kröfur á hendur ríkissjóði, að standa betur að fiskirannsóknum, leggja meiri peninga og mannafla í rannsóknir, auk þess að eflt væri stórlega eftirlit með fiksikbátum grunnslóða, svo þeir væru ekki að svindla á kerfinu.

Þeir höfðu hins vegar engan áhuga á að eftirlitið með togurnunum yrði eflt með því að auka mannafla og úthald Landhelgisgæslunnar, svo togarar sættu einnig ófyrirséðu og óvæntu eftirliti. Nei slíkt fannst þeim ekki við hæfi. Betra væri að þeir tækju bara eftirlitsmann um borð, sem fylgdist með veiðunum. Þannig kom eftirlitið þeim aldrei að óvörum.

Það er sama hvort skoðað er síðastliðið 25 ára tímabil fiskveiðistjórnunar, eða 25 ára tímbilið þar á undan, að meginþorri útvegsmanna og skipstjóra umgangast nytjastofna sjávar fyrst og fremst út frá sjónarmiði eiginhagsmuna, en ekki út frá hagsmunum þjóðarheildarinnar.

Hver fyrir sig, kepptist við að ná til sín sem mestu af því sem hægt var að ná. Veiðiaðferðir, eða þau heildarverðmæti sem hægt væri að skapa úr því sem drepið var og er, vék og víkur yfirleitt enn fyrir hagsmunum hvers skips, hverrar áhafnar, hverju sinni. Lítið er talað um hvert tap þjóðarbúsins sé af þessari græðgi, sem og af slæmri umgengni um nytjastofnana.

Í fæstum tilfellum fellur í líkan farveg, umgengni útvegsmanna og skipstjóra um varanlega eignir sínar og verðmæti í landi, miðað við vandvirkni þeirra við nýtingu og verðmætasköpun úr auðlindum nytjastofna sjávar. Ég vek athygli á að ég alhæfi ekki, því ég þekki til manna sem hafa glöggt auga fyrir snyrtimennsku í umgengni um nytjastofnana, þó þeir aðilar séu afar fáir af allri heildinni.

Þegar ítarlega er skoðað, má glöggt sjá að almenn umgengni útvegsmanna og skipstjóra um auðlind nytjastofna sjávar, hefur ekki verið með þeim hætti að þeir væru að umgangast sitt eigið forðabúr framtíðartekna. Fram til þessa hefur umgengnin einkennst af þeim hroka, að þeim sé heimilt að drepa allt sem á vegi þeirra verður, en nýta einungis verðmætustu bitana, hverju sinni. Öðru er hent, þar sem það passar ekki í pakkningar eða vinnslulínur, án tillits til þeirra gjaldeyristekna sem það gæti skapað, væri það flutt í land.

Á sama tíma og þessir blessuðu menn sýna af sér framangreinda hegðun, gera þeir háværar kröfur um að teljast eigendur aflaheimildanna. Eignarréttarskyldur gera þeir hins vegar engar gagnvart sjálfum sér, eða þjóðinni. Þeir ætla sér ekki að bera kostnaðinn af rannsóknum, eftirliti með lífríki eða veiðum á fiskimiðunum. Þeir hafa ekki enn opinberað á hvaða grundvelli þeir gera eignarréttarkröfur sínar, því hvergi er í lögum vikið að forræði þeirra yfir aflaheimildum úr auðlindinni.

Í ljósi alls þess ábyrgðarleysis sem útvegsmenn og skipstjórar hafa sýnt af sér, í umgengni við mikilvægustu nytjastofna þjóðar-auðlindarinnar, verður ekki betur séð en afar djúpstæð og mikilvæg varnaðarhyggja felist að baki þriðju málsgrein 1. gr. fiksveiðistjórnunarlaganna, þar sem segir svo:

„Úthlutun veiðiheimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum. “

Með því að undirstrika, með þeim hætti sem þarna er gert, eignarrétt og forræði þjóðarinnar yfir aflaheimildunum, er tekin af öll tvímæli um að úthlutun veiðiréttar er einungis nýtingaréttur, til eins árs í senn, án alls varanleika eða óbreytileika þess magns sem til úthlutunar verði.

Til undirstrikunar öllu þessu er svo afar skýrt ákvæði 40 gr. stjórarskrár, en þar segir svo: (Áhersluletur G. J.)

“Engan skatt má á leggja né breyta né af taka nema með lögum. Ekki má heldur taka lán, er skuldbindi ríkið, né selja eða með öðru móti láta af hendi neina af fasteignum landsins né afnotarétt þeirra nema samkvæmt lagaheimild.”

Í ljósi þess að nytjastofnar fiskveiðilögsögu okkar eru, með skynsamlegri nýtingu sjálfbær auðlind, sem stendur undir verulegum hluta gjaldeyristekna þjóðarinnar, verður ekki hjá því komist að líta á þessa auðlind sem varanlega fasteign landsins (þjóðarinnar), sem falli undir 40. gr. stjórnarskrár.

Af þessum ástæðum, sem og þeim að sjósókn og útgerð fiskiskips, flokkast undir almenna atvinnusköpun, sem þó er háð fjöldatakmörkunum, er alveg ljóst að einstök skip eða einstakir útvegsmenn geta ekki , án beinnar lagasetningar frá Alþingi, orðið FYRIRFRAM lögformlegir eigendur einhverrar tiltekinnar hlutdeildar í aflaheimildum þjóðar-auðlindarinnar. Engin slík lög hafa enn verið sett á Alþingi.

Þá er að síðustu rétt að líta til þess hvort ráðherra gæti hafa haft heimild til að gera samninga við útvegsmenn um að þeir ættu einhvern varanlegan forgangsrétt að úthlutun aflaheimilda. Slíkt hefur heyrst, þó það hafi aldrei verið staðfest með óyggjandi hætti.

Um slíkt er það að segja að útvegsmenn telja sig hafa forgangsrétt byggðan á ákvæðum fyrstu laganna um stjórn fiskveiða, sem samþykkt voru á 106. löggjafarþingi árið 1983. EKKERT ákvæði er í fyrstu lögunum um bindingu aflaheimilda við skip sem gerð voru út á ákveðnu árabili. Fyrstu lögin sem takmörkuðu aðgang að nytjastofnum okkar, innnihéldu breytingar á 10. - 13. – 14. og 18. greinum laga nr. 81/1976 um stjórn veiða í fiskveiðilandhelgi Íslands.

Hins vegar var fylgiskjal með þessu fyrsta frumvarpi sem lagt var fram um fiksveiðistjórnun. Þar var tilgreind einskonar þjóðarsátt, sem náðst hafði milli hagsmunaaðila, á Fiskiþingi árið 1983, um ýmsa mikilvægustu þætti fiskveiðistjórnunar. Lítum hér á fyrstu 5 liði þess samkomulags sem þarna var gert, og var lagt til grundvallar lagasetningar um almenna fiskveiðistjórnun.

“Fylgiskjal

Á 42. Fiskiþingi 1983 var samþykkt gerð um stjórnun fiskveiða, sem fylgir hér með. Ef breyta á stjórnun fiskveiða í þá átt sem þar er lagt til er ljóst að breyta verður núgildandi lögum.

42. Fiskiþing samþykkir að stjórnun fiskveiða á árinu 1984 verði með eftirfarandi hætti:
43. Við ákvörðun um hámarksafla einstakra fiskitegunda á árinu 1984 verði þess gætt, að fiskistofnarnir vaxi til aukinna veiðimöguleika í framtíðinni.
44. Allar veiðar verði leyfisbundnar.
45. Kvótaskipting verði á öllum aðalfiskitegundum á öll skip yfir 12 brúttórúmlestum, en sameiginlegur heildarkóti á skip undir 12 rúml og minni.
46. Aflamagn síðustu þriggja ára verði lagt til grundvallar við skiptingu aflakvóta milli skipa.

Við úthlutun veiðikvóta til báta sem hafa sérstök leyfi til veiða skelfisktegunda, loðnu og síldar verði tekið tillit til heildaraflaverðmætis, miðað við samskonar skip á almennum fiskveiðum.

Öllum frávikum, sem gerir kvótaskiptingu óeðlilega fyrir einstök skip verði vísað til ráðgjafanefndar sbr. 9. lið.

5. Úthlutun aflakvóta verði til eins árs í senn. Heimild verði gefin til þess að flytja úthlutaðan aflakvóta á milli skipa.”  

Eins og sjá má af því sem þarna var sett á blað, voru menn vel meðvitaðir um að þó þau lög sem þarna var verið að setja, giltu einungis til ársloka 1984 og féllu þá úr gildi, yrðu áfram í gildi þær grundvallarreglur sem aðilar kæmu sér saman um. Því var orðavalið haft með þeim hætti að ártöl spiluðu þar engin hlutverk, samanber upphaf 4 liðar, þar sem segir að  Aflamagn síðustu þriggja ára verði lagt til grundvallar við skiptingu aflakvóta milli skipa.

Hér hefur verið sýnt fram á að í fyrstu lögunum um fiskveiðistjórnun var hvergi minnst á sérstaka réttarstöðu tiltekinna útgerða umfram aðrar. Fyrstu lögin giltu einungis til ársloka 1984 og féllu þá úr gildi. Sama er að segja um þau lög sem samþykkt voru vegna fiskveiðistjórnunar árið 1985. þar var hvergi vikið að sérréttindum einstakra útgerða eða skipa, sem gæti flokkast sem eignaígildi. Þessi lög giltu einungis til ársloka 1985 og féllu þá úr gildi.

Þá tóku við lög er giltu fyrir fiskveiðistjórnun áranna 1986 og 1987. Í þeim lögum var ekki heldur nein ákvæði sem gætu gefið einstökum útgerðum sérréttindi umfram aðrar sem veiðar höfðu stundað. Lög þessi giltu til ársloka 1987 og féllu þá úr gildi.

Tóku þá við lög um fiskveiðistjórnun fyrir árin 1988, 1989 og 1990. Í þeim lögum er ekki heldur nein ákvæði um sérréttindi tiltekinna útgerða. Þetta er rakið hér vegna lífseigrar sögu um að einungis skip sem stunduðu veiðar árin 1981 til 1983 ættu réttinn til úthlutunar aflaheilda, sem þannig flokkaðist sem varanleg hlutdeild þessara skipa í heildarkvótanum. Þetta á ekki við nein rök að styðjast, eins og glöggt kemur fram í 6. gr. laga nr. 3/1988, um stjórn fiskveiðar 1988 – 1990. Þar segir aftirfarandi:

“Við úthlutun aflamarks skv. 5. gr. skal leggja til grundvallar úthlutun fyrir árið 1987 eins og hún var ákveðin samkvæmt reglugerð nr. 518 22. desember 1986, um stjórn botnfiskveiða 1987, þó með hlutfallslegum breytingum sem leiðir af breyttu heildaraflamarki milli ára, sbr. 2. gr., og að teknu tilliti til ákvæða 11. gr.

     Skip sem eigendaskipti urðu að á árinu 1986 eða 1987 eiga kost á botnfiskleyfi með aflamarki skv. 1. mgr. með þeirri takmörkun sem leiðir af 2. mgr. 14. gr.”

Eins og þarna er sýnt fram á, var í ársbyrjun 1988 ekki um að ræða sérstakan eignarrétt þeirra skipa og útgerða sem stunduðu veiðar á árunum 1981 til 1983, á því aflamarki sem úthlutað var fyrir árið 1988. Þá var í gildi í lögum, að úthluta mætti NÝRRI AFLAHLUTDEILD til skipa sem skipt höfðu um eigendur á árunum 1986 og 1987, án þess að aflamark fylgdi þeim við söluna.

Hvaða takmörkun er það sem felst í 2. mgr. 14. gr.? Þarna er verið að stíga fyrstu skrefin í að skilja aflaheimildirnar eftir hjá útgerðinni sem átti skipið, þó það sé selt til nýrra aðila. Eins og fram kemur í 2. mgr. 6. gr., hér að framan, geta þeir sem keyptu skip á árunum 1986 og 1987, án þess að aflamark fylgdi þeim, fengið úthlutað nýju aflamarki fyrir skipið. Annmarki 14. gr. var sá að slíkt aflamark gat ekki orðið hærra en meðaltal sama skipaflokks á sama svæði.

Var Alþingi þarna að opna fyrir mögulega verðmætaskráningu aflaheimilda, sem auka mundi eignavirði og söluvirði skipa? Hvað skyldu skýringar frumvarpsins, með einstökum lagagreinum, segja um það sem fram kemur í 2. mgr. 14. gr. Þar segir eftirfarandi:   (Áhersluletur G. J.)

“Í 2. mgr. þessarar greinar er lagt til að nýrri skipan verði komið á þegar eigendaskipti verða á skipi. Í gildandi lögum segir að við eigendaskipti á skipi skuli næsta ár á eftir úthluta skipinu botnfiskleyfi með sóknarmarki. Í frumvarpi þessu er lagt til að seljendur og kaupendur geti komið sér saman um hvort og þá að hve miklu leyti veiðiheimildirnar fylgi fiskiskipinu. Þó er sú takmörkun hér gerð á að aldrei fylgir skipi hærra aflamark en sem nemur meðalaflamarki sambærilegra skipa í sama flokki og á sama veiðisvæði. Gert er ráð fyrir að samráðsnefnd meti þessi atriði. Telja verður þessa takmörkun eðlilega því ella er aflareynsla viðkomandi skips orðinn hluti af söluverðinu.”  

Þarna koma athyglisverðir þættir fram, sem eru í beinni þversögn við það sem útvegsmenn og handbendi þeirra halda fram. Þeir hafa haldið því fram að einungis þær útgerðir sem gerðu út skip á árunum 1981 til 1983 ættu rétt á úthlutun aflamarks. Þarna sést að slík var raunin ekki því: Í gildandi lögum segir að við eigendaskipti á skipi skuli næsta ár á eftir úthluta skipinu botnfiskleyfi með sóknarmarki.

Þarna sést að þegar t. d. útgerðaraðili selur skip, sem hann átti og gerði út á árunum 1981 til 1983, til aðila sem ekkert skip átti á þessum árum, fær skipið rétt til að ávinna sér aflareynslu hjá hinum nýja eiganda, án þess að vera háð velvilja eða verðlagningu einhverra “meintra eigenda” aflamarksins.

Þá sést einnig á framangreindri umsögn um 2. mgr. 14. gr., að á þessum tíma hafi sjávarútvegsráðuneytinu verið mjög andsnúin sú hugsun að aflakvóti eða aflamark reiknaðist til verðgildisauka fyrir skip eða útgerðir. Það sést greinilega á umsögninni, þar sem segir: Telja verður þessa takmörkun eðlilega því ella er aflareynsla viðkomandi skips orðinn hluti af söluverðinu.

Eins og hér hefur verið rakið, er augljóst að Alþingi hafði aldrei ljáð máls á því, fram til ársloka 1990, að aflamark væri eingöngu úthlutað til útvegsmanna sem gerðu út skipa á árunum 1981 til 1983. Hér hefur en fremur verið bent á að fram til ársloka 1990, var Alþingi algjörlega mótfallið því að aflamark eða aflakvóti eignfærðist eða yrði á nokkurn hátt til verðmætisaukningar skipa. Hvort lögmæt breyting varð á þessari afstöðu Alþingis, eftir 1990, verður skoðað síðar.

En er þá sá möguleiki fyrir hendi að sjávarútvegsráðherra hafi geta gert sérstakt og bindandi samkomulag við útvegsmenn, um aðra tilhögun úthlutunarreglna en samþykkt var á Alþingi? Lítum á hvað Ríkisendurskoðandi hefur um sambærilegt mál að segja, þar sem einkaaðili taldi sig hafa gert samkomulag við ráðherra um vatnsréttindi, sem voru í eigu þjóðarinnar. Í því samhengi segir í skýrlsu Ríkisendurkoðunar: (Áhersluletur G. J.)

“Skilyrði fyrir ráðstöfun ríkiseigna er víðar að finna í löggjöfinni en í framangreindu ákvæði 40. gr. stjórnarskrár. Helstu fyrirmælin hér að lútandi er að finna í fjárreiðulögum nr. 88/1997. Rifja má upp að eitt af markmiðunum, sem bjuggu að baki þessum lögum, var að undirstrika fjárstjórnarvald Alþingis, sbr. einkum 40. og 41. gr. stjórnarskrárinnar, og efla eftirlit og aðhald löggjafans með framkvæmdavaldinu og ráðstöfun þess á fjármunum ríkisins. Í samræmi við þessi markmið er í 29. gr. þeirra mælt fyrir hvernig standa skuli að ráðstöfun þeirra eigna ríkisins, sem eru á forræði ríkisaðila í A-hluta ríkisreiknings.

Samkvæmt 1. mgr. þessarar greinar skulu ríkisaðilar í A-hluta ríkisreiknings hverju sinni afla heimilda í lögum til að kaupa, selja, skipta eða leigja til langs tíma fasteignir, eignarhluta í félögum, skip, flugvélar, söfn og safnhluta, sem hafa að geyma menningarverðmæti, og aðrar eignir, sem verulegt verðgildi hafa. Í athugasemdum við þessa grein í frumvarpi að fjárreiðulögum sagði m.a. að með lögum í þessu samhengi sé átt við almenn lög, fjárlög eða fjáraukalög.

Jafnframt er tekið fram að leiga til langs tíma miðist við samning til lengri tíma en árs. Þá segir svo orðrétt í athugasemdunum: „Með þessu er reynt að tryggja að hvorki sala á veigameiri eignum ríkisins né kaup, skipti eða leiga á slíkum eignum geti átt sér stað nema Alþingi samþykki viðskiptin fyrir fram. Liggi slík heimild ekki fyrir verður að semja um viðskiptin með fyrirvara um samþykki Alþingis. Þó slíkur fyrirvari sé ekki gerður í einstökum samningum breytir það engu um það að samningurinn er ekki bindandi fyrir ríkið nema Alþingi veiti samþykki sitt fyrir honum. Heimildir framkvæmdarvaldsins til ráðstöfunar eigna eru gerðar nokkru þrengri en núgildandi lög kveða á um.“”

Hér skal áréttað að ráðherrar, ráðuneyti og undirstofnanir þeirra, eru að þessu leiti ríkisaðilar í A-hluta ríkisreiknings, eins og segir hér að framan í álitsgerð Ríkisendurskoðunar. Það er því ekki á valdssviði ráðherra að haga ráðstöfun ríkiseigna (þjóðareigna) með öðrum hætti en þeim sem Alþingi hefur ákvarðað, þó honum sé fengið vald til útfærslu framkvæmdarinnar, innan þess ramma sem Alþingi setti.

Af þessu leiðir að ráðherra, eða undirmenn hans, geta ekki veitt einkaaðilum heimildir til gjaldtöku vegna framsals þjóðareignar, til annars jafnrétthás þjóðfélagsþegns. Í þessu sambandi er rétt að vitna til ofangreindra ummæla í skýrslu Ríkisendurskoðanda, þar sem vísað er til laga um fjárreiður ríkisins, en þar segir svo:

“Þá segir svo orðrétt í athugasemdunum: „Með þessu er reynt að tryggja að hvorki sala á veigameiri eignum ríkisins né kaup, skipti eða leiga á slíkum eignum geti átt sér stað nema Alþingi samþykki viðskiptin fyrir fram.”

Og þar sem engar samþykktir Alþingis finnast fyrir sölu eða leigu aflaheimilda, eru þær enn í dag utan allra lagaheimilda.

Í öllum lögum um fiskveiðistjórnun, sem sett voru frá 1983 til 1990, er hvergi að finna ákvæði um að þær útgerðir og skip sem stunduðu veiðar á árunum 1981 til 1983, eigi að hafa sérstakan forgang að úthlutun aflamarks. Af því leiðir að sú fullyrðing útvegsmanna og framangreindra fræðimanna standast ekki rökræna lögskýringu, enda væntanlega um pantaðar álitsgerðir að ræða.

Hvort lagaheimildir finnist frá og með setningu laga nr. 38/1990 fram til þessa árs, um ákvæði eða ígildi ákvæðis um eignarrétt eða eignfærslurétt aflaheimilda, mun koma í ljós í næsta kafla. Margoft hef ég kallað eftir afriti slíkra lagasetninga, en enginn getað framvísað þeim enn. Hvenær næsti kafli verður tilbúinn, verður bara að koma í ljós hvenær honum verður lokið, vonandi innan ekki mjög langs tíma.

Guðbjörn Jónsson

Höfundur bókarinnar “Stjórnkerfi fiskveiða í nærmynd”

Hvað gerðist haustið 2008???

Af umræðunni og viðbrögðum stjórnvalda og ýmissa fræðimanna, mætti ætla að meiriháttar þjóðfélagslegt hrun hefði orðið hér haustið 2008.  Þegar grant er skoðað má sjá að sú var ekki raunin. Þau ár sem liðin eru af þessari öld, hafa allar okkar framleiðsluvörur selst á hæstu mögulegum verðum og birgðasöfnun hefur engin verið. Öll framleiðslufyrirtæki sem selja afurðir sínar fyrir gjaldeyri hafa starfað af fullum krafti. Tekjustreymi til landsins hefur því verið í hámarki og nægur markaður fyrir margar nýjungar sem stöðugt bætast við.

Það sem hér hefur verið sagt er engin kosningabrella eða sjónhverfingar. Þetta er raunveruleikinn þegar allri taugaveiklun og óttaáróðri er sleppt og leitast við að horfa á það viðfangsefni sem ráða þarf framúr varðandi almennan rekstur samfélags okkar. EN, fyrst tekjuþáttur þjóðarinnar brast ekki, hvað var það þá sem gerðist?

Með hægum en markvissum hætti var því þannig komið fyrir á nokkrum áratugum að mikilvægið fyrir góða afkomu samfélagsins var fært frá beinni hugsun um tekjuöflun heildarinnar yfir í það að mikilvægi afkomunnar fælist í því að hver og einn eigi sem mesta peninga. Smátt og smátt varð það viðhorfið,  að ef þú átt ekki peninga, ertu ekki með í klúbbnum og þess vegna ekkert hlustað á þig.

Framan af hélt samfélagið sig við þá reglu að skuldabréf voru einungis gefin út fyrir mikilvæg atvinnufyrirtæki og íbúðarhúsnæði. Þá voru menn sér meðvitaðir um að með því að skrifa undir skuldabréf, var verið að ráðstafa hluta af tekjum þeirra ára sem skuldabréfið átti að greiðast. Að taka lán með skuldabréfi og gera ekki ráð fyrir greiðslu þess á lánstímanum, var í daglegu tali nefnd svikastarfsemi eða svikamylla. Slíkt vildi fólk ekki láta kenna sig við.

Í fyrstu var velta samtímans aukin hægt með útgáfu skuldabréfa. Peningamagn í umferð setti slíku nokkrar hömlur, en ef fjármunirnir voru einungis notaðir innanlands var hægt að auka veltuna nokkuð fram yfir peningamagn í umferð. Þessi þróun varð svo hæg að fæstir tóku eftir því að stöðugt jókst magn skuldabréfa og annarra verðbréfa í umferð.  Velta samtímans varð því stöðugt meira byggð á tekjum sem ætlunin var að afla á komandi árum; en ekki á því ári sem eyðslan fór fram.

Þróunin í þessu var raunar dálítið hröð. Byrjað var að greiða laun fyrirfram, til að auka veltuna. Þar næst kom opnun á almenn skuldabréf fyrir einstaklinga.  Því næst kom ávísanareikningar á alla, en áður höfðu bara fyrirtæki haft slíkt.  Síðan bættist við yfirdráttarlán á tékkareikninga.  Á þessum tíma kemur tölvan til verka í bankakerfinu. Samhliða því kemur fram Kreditkortið, þannig að allir geti eytt peningum sem þeir ætla að vinna fyrir síðar. 

Þegar enn þurfti að auka veltuna, umfram raunverulega verðmætasköpun, komu raðgreiðslurnar til skjalanna. Á þessum tímapunkti verður stórfellt stökk í verðmætalausri veltuaukningu með lúmskum blekkingum lánastofnana, þar sem öll útlán voru jafnframt skráð sem innlán, sem gerði það að verkum að þó bankinn lánaði 1 milljón út einhvern daginn, kom sú milljón að mestu leyti aftur sem innlán, daginn eftir, vegna þess að lánið hafði verið lagt inn á innlánsreikning lántakans. Þar sem innlánavelta skapaði útlánagetu, gat bankinn því strax daginn eftir, lánað út aftur ca. 980 þúsund af þessari sömu milljón. Þannig skapaðist stærsta svikamylla bankakerfisins, sem stækkaði bankakerfið svo stjarnfræðilega langt út fyrir raunverulega verðmætisveltu.

Segja má að stökkbreyting, til verri vegar, verði á öllu þessu umhverfi þegar stjórnvöldum okkar er talin trú um að krónan okkar eigi ekki að styðjast við neinar aðrar myntir. Verðgildi hennar eigi að ráðast á markaði hverju sinni. Ráðgjafarnir í þessu máli voru aðal drifkraftar peningakerfis heimsins. Þeir sáu sér þarna leik á borði. Að baki krónunni okkar var lítið og fábreytt hagkerfi, sem þó var eitt mesta svæði verðmætissköpunar í vestrænni veröld. Gjaldeyrisforði þjóðarinnar var afar lítill en erlent lánsfé, miðað við gjaldeyristekjur hærri en eðlileg varúðarmörk töldu æskilegt.

Það umhverfi sem hér er  lýst var  hreint kjörlendi fyrir peningaöflin, sem eingöngu byggja á skammtímagróða, enda tengja þau sig aldrei neinu samfélagi utan eigin raða, heldur eru tilbúin að stökkva þangað sem hagnaðarvonin er mest hverju sinni.

Hið þjóðholla ríkisbankakerfi sem hér var, sáu þessir aðilar sem helstu hindrun á vegi þeirra við að ná að fjötra hagkerfið svo í skuldum að sem stærstur hluti gjaldeyrissköpunar færi í greiðslu vaxta og afborgana þeirra lána sem þessi öfl beindu að samfélagi okkar.

Allt þetta gekk upp eins og best varð á kosið fyrir peningaöflin. Þegar aðgerðir hófust voru erlendar skuldir þjóðarinnar c. a. 3.000 milljarðar. Meginhluti þeirra var vegna tekjuskapandi eða gjaldeyrissparandi fjárfestinga. Slíkir lánasamningar skiluðu peningaöflunum ekki nægri ávöxtun, svo nauðsynlegt var að koma bönkunum í hendur einkaaðila sem væru tilbúnir í meiri áhættu en ríkisbankarnir gátu. Fyrstu árin eftir einkavæðingu, tókst að auka erlendar skuldir þjóðarinnar um c. a. 4.000 milljarða, þannig að skuldirnar voru orðnar 7.000 milljarðar og komnar á hættulegt stig.

Á þessum tímapunkti verða stjórnarskipti hjá okkur. Stjórn Sjálfstæðis- og Framsóknarmanna lætur af völdum en við tekur stjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar. Á einu og hálfu ári lætur þessi stjórn það viðgangast að óvitarnir sem keyptu bankana, létu flækja sig svo rækilega í skuldafjötrum að út úr því væri engin leið til baka önnur en gjaldþrot. Á einu og hálfu ári jukust erlendar skuldir úr 7.000 milljörðum í tæpa 14.000 milljarða.

Ætlun peningaaflanna með þessum fjáraustri hingað var alveg skýr. Í öllum lánveitingum var ævinlega litið svo á að ríkissjóður Íslands væri baktrygging allra lánveitinga til bankanna. Ætlun peningaaflanna var að gera ríkissjóð gjaldþrota og gera síðan við Ísland nauðasamninga þar sem megnið af gjaldeyristekjum þjóðarinnar færi til greiðslu vaxta af svo himinháum skuldum að þjóðin gæti ekkert greitt niður af þeim skuldum næstu áratugina. Þjóðin yrði því nánast eins og vinnuhjú hjá þessum peningaöflum.

Þessi áform peningaaflanna riðluðust illilega þegar í ljós kom að engin ríkisábyrgð var á þeim lánum sem bönkunum höfðu verið veitt. Við stærstu bönkum Evrópu blasti því gífurlega mikið tap, sem hætta var á að riði fjármálakerfi Evrópu að fullu. Staðan var mjög alvarleg, einkanlega þar sem engin leið var að stöðva sölu Íslendinga á afurðum sínum, sem að mestu voru matvæli sem ekki var hægt að stöðva innflutning á. Ríkissjóður sjálfur var ekki svo mikið skuldsettur að það leiddi til nauðasamnings. Þeir næðu því ekki taki á auðlindum Íslands.

Ein leið var þó reynandi en það var að halda því stíft fram, með aðstoð Evrópusambandsins, að Íslenska ríkið væri í fullri ábyrgð vegna tryggingasjóðs innistæðueigenda. Þar skapaðist möguleiki til að flækja ríkissjóð í þvílíka skuldafjötra að eina leiðin þaðan út væru nauðasamningar, líkt og að framan greinir. Sem betur fer forðaði Forseti okkar þjóð sinni frá þeirri hörmung sem þar var reynt að fjötra afkomu okkar í.

Eins og hér hefur verið rakið, hefur raunverulegu efnahagskerfi þjóðarinnar aldrei verið ógnað í þessu gjörningaveðri fjármálaheimsins. Gjaldeyristekjur okkar hafa frekar vaxið en hitt.  Vandinn sem við er að fást, snýr fyrst og fremst að þeirri ofurútþenslu sem varð vegna svo mikils innstreymis fjármagns, eins og varð á árunum 2005 - 2008. Allt eðlilegt rekstrarumhverfi riðlaðist og peningum var ausið í vonlausar fjárfestingar, sem aldrei yrðu greiddar til baka. Með þetta að leiðarljósi er einungis ein fær leið út úr þessu fyrir þjóðina, og hún er þessi.

Við verðum að segja skilið við hugmyndafræði peningakerfisins og hætta að láta þau öfl stýra leit okkar að leið út úr vandanum.  Þau öfl munu aldrei benda á aðrar leiðir en þær sem færa þeim sem mestan arð og endurgreiðslu. Mesta eitur í þeirra beinum er opinber þjónustustarfsemi s. s. velferðar- og menntamál. Þeirra fyrstu og helstu tillögur fjalla því um mikinn niðurskurð í opinbera kerfinu, því ef það kerfi notar mikið fjármagn, minnkar til muna það sem peningaöflin geta fengið til sín af gjaldeyristekjunum.

Ef við hættum að lúta vilja peningaaflanna, gæti hér á landi verið komin af stað full atvinna á flestum sviðum innan fárra vikna og aðeins afmarkaður hópur fólks sæi um uppgjörið við hina erlendu kröfuhafa. Þeir yrðu að sjálfsögðu sárir og hótuðu gjaldfellingu og útskúfun.  Sú hótun væri beinlínis brosleg í ljósi þess að allir þessir bankar þurfa á því að halda að skuldir þeirra teljist lifandi og í eðlilegu greiðsluflæði. Um útskúfun hafa þessi öfl ekkert að segja. Þau eru nú þegar sjálf í mikið meiri útskúfunarhættu en samfélag okkar. Og það sem væri mikilvægast, er það að uppreisn okkar gegn peningavaldinu myndi hafa áhrif út um allan heim og út úr því kæmi alsherjar endurreisn raunverulegrar verðmætasköpunar og raunveruleg hagsæld flestra þjóða.

 

Opið bréf sent á erlendu sérfræðingana sem taka þátt í ráðstefnunni í Hörpunni 27. okt. n.k

Næst komandi fimmtudag verður haldin dullítið merkileg ráðstefna í Hörpunni. (Sjá t.d. hér) Miðað við kynninguna á henni og aðra umgjörð virðist hún fyrst og fremst vera hugsuð til þess að miðla því yfirlýsta áliti íslensku ríkisstjórnarinnar og Alþjóðagjaldeyrissjóðins að samstarfið á milli þeirra sé fordæmisgefandi fyrir önnur lönd. Fordæmisgefandi að því leyti að hér hafi efnahagsbatinn gengið hraðar fyrir sig en annars staðar.

Nokkrir erlendir sérfræðingar í hagfræði og alþjóðaviðskiptum ásamt starfsfólki AGS taka til máls ásamt íslenskum valdhöfum og prófessorum frá háskólunum tveimur sem eru staðsettir hér í Reykjavík. Umgjörð ráðstefnunnar blés nokkrum grasrótarmeðlimum óhug í brjóst sem knúði þá til að skrifa erlendum gestunum bréf. Eftirtaldir móttóku þetta bréf seint í gærkvöldi:

Joseph Stiglitz, prófessor í hagfræði (ávarpar ráðstefnuna af bandi)
Julie Kozack, aðstoðardeildarstjóri aðgerðaráætluninnar IMF á Íslandi
Martin Wolf, fjármálasérfræðingur frá Financial Times (stýrir pallborðsumræðum)
Nemat Shafik, aðstoðarframkvæmdarstjóri IMF
Paul Krugman, prófessor hagfræðingur 
Poul Thomsen, aðstoðarframkvæmdarstjóri evrópudeildar IMF
Simon Johnson, prófessor alþjóðaviðskiptum (fyrrum starfsmaður IMF)
Willem Buiter, prófessor í hagfræði

Í stuttu máli má segja að megintilgangurinn með ritun þessa bréfs sé sá að vekja athygli erlendra fjölmiðla svo þeir sjái um að koma því út til alþjóðasamfélagsins að staða Íslendinga er í engu frábrugðin öðrum illa settum löndum í heiminum. Samstarf íslensku ríkisstjórnarinnar við AGS hefur skilað íslensku þjóðinni því sama og öðrum samfélögum þar sem sjóðurinn hefur komið við sögu. Íslenskur almenningur tilheyrir 99%-unum sem hefur risið upp gegn 1%-inu sem hefur farið svo illa með sjálfskipuð forréttindi sín til eigna og valda að heimshrun fjármálamarkaðana blasir nú við.

Á sama tíma og ráðstefnan fer fram er boðað til andmælastöðu niður við Hörpuna. Fólk er hvatt til að mæta með andmæli á erlendum tungumálum og ekki væri verra ef viðstaddir verða reiðubúnir til að tala við erlendu pressuna og/eða grasrótina sem verður með upptökumenn á þeim tímum sem búast má við mestri umferð andmælenda við ráðstefnuhúsið. Þetta er við upphaf ráðstefnunnar, í kringum hádegið og í lokin. Varðandi upplýsingar um tímasetningar og annað skaltu fylgja þessari slóð.

Svo hvet ég alla til að birta eftirfarandi bréf á bloggi eða í glósu inni á Fésbókinni eða krækja því á vegginn sinn þar. Ég mun setja krækjur á blogg þeirra sem hafa undirritað þetta bréf jafnóðum og þeir birta það þar. 
_________________________________________________________________

Reykjavík 23. október 2011

Kæri herra/frú

Tilefni þessara skrifa er það að þú ert meðal þeirra sem munu taka til máls á ráðstefnunni Iceland´s Recovery—Lessons and Challenges, sem haldin verður í Reykjavík 27. október næst komandi. Við undirrituð höfum áhyggjur af því að þú hafir aðeins fengið valdar upplýsingar um efnahagsástandið á Íslandi frá hérlendum stjórnvöldum. Við viljum því benda þér á mikilvægar viðbótarupplýsingar varðandi fjármál ríkis og sveitarfélaga, fjármálakerfið og stöðu almennings í landinu.

Almennt

Ljóst er að staðan í íslensku efnahagslífi er nokkuð önnur í dag en upphaflegar áætlanir Alþjóðagjaldeyrissjóðsins (AGS) gerðu ráð fyrir þegar þeir komu hér að málum í lok árs 2008. Þannig voru erlendar skuldir þjóðarbúsins nærri tvöfalt meiri í árslok 2010 en upphaflega var áætlað; skuldir hins opinbera eru meiri, atvinnuleysi er meira, verðbólga á árinu 2010 var meiri og svo virðist sem samdrátturinn í efnahagslífinu ætli að verða dýpri og vara lengur.

Ríkisfjármálin

Fyrir hrun skuldaði ríkissjóður 26% af VLF. Opinberar tölur yfir skuldir ríkisins eru 111% af VLF en heildarskuldir þjóðarbúsins eru hins vegar 280% af VLF. Hrein peningaleg eign ríkissjóðs versnaði um 140 milljarða króna milli annars ársfjórðungs 2010 og 2011. Ef marka má þessar tölur þá er hægt að leiða að því líkum að íslenska ríkið hafi frá hruni tekið að láni fjárhæð sem nemur jafnvirði landsframleiðslu í eitt ár og þá eru lánin frá AGS ekki einu sinni talin með. Vaxtakostnaður ríkissjóðs af núverandi skuldabyrði er hátt í 20% af tekjum.

Sveitarfélög

Skuldir sveitarfélaganna og skuldbindingar voru 586 milljarðar um seinustu áramót. Ef skuldir Orkuveitu Reykjavíkur, sem eru vel á 300 milljarða, og 47 milljarða lífeyrisskuldbindingar sveitarfélaganna eru frátaldar standa samanlagðar skuldir sveitarfélaganna í 310 milljörðum kr. sem er 20% af VLF og 154% af tekjum þeirra.

Fjármálakerfið

Kostnaður íslenska ríkisins við endurreisn bankakerfisins í kjölfar hrunsins haustið 2008 var 64% af VLF sem er heimsmet. Nýju bankarnir fengu lánasöfn gömlu bankanna á 45-65% af raunvirði þeirra. Þessi niðurfelling á milli gömlu og nýju bankanna hefur þó ekki skilað sér til almennings þar sem lánin eru rukkuð inn á nafnvirði þeirra. Afleiðingarnar eru mikill hagnaður bankanna sem byggir á því að þeir eru að eignast stóran hluta af öllum eignum íslenskra fyrirtækja og heimila.

Almenningur

Nú er svo komið að 20% heimila í landinu geta ekki borgað af lánum sínum og 40% eru í miklum erfiðleikum. Í raun eru það bara 10% sem geta greitt af húsnæðislánum með eðlilegum hætti.

Ráðstöfunartekjur heimilanna hafa lækkað um 27,4% síðastliðin þrjú ár á meðan verðlag hefur hækkað um 40%. Af þessum ástæðum hefur neysla þjóðarinnar dregist saman. Á sama tíma hefur þörfin fyrir mataraðstoð margfaldast en engar opinberar tölur eru til yfir fjöldann. Það eru þó staðreyndir að biðraðirnar við hjálparstofnanir hafa lengst og fjárhagsaðstoð sveitarfélaganna hefur aukist um 62% frá hruni.

Fram hefur komið í tölum ríkisskattstjóra að skuldir íslenskra fjölskyldna hafi vaxið meira en eignir en á síðasta ári rýrnuðu eignir í fyrsta skipti meira en skuldir. Fjölskyldum sem eiga meira en þær skulda hefur fækkað um 8,1% milli ára. Þeim sem voru með neikvæðan eignaskattstofn fjölgaði hins vegar um 12,1%.

Samkvæmt síðustu tölum Vinnumálastofnunar er atvinnuleysið 6,7%. Sú tala er hins vegar umtalsvert hærri þar sem markvisst er unnið að því að koma atvinnulausum í nám og margir hafa yfirgefið landið í leit að atvinnu og betri lífskjörum. Í þessu sambandi skiptir líka máli að hópur fólks sem er atvinnulaus en á ekki rétt á atvinnuleysisbótum skráir sig ekki atvinnulausa. Hvatinn til að skrá sig er ekki til staðar þar sem fólk fær engar bætur hvort eð er. Að lokum er rétt að benda á að samkvæmt tölum sem hafa verið í opinberri umræðu má ráða að störfum á Íslandi hafi fækkað um 22.500 sem er u.þ.b. 8,2% af skráðu vinnuafli árið 2010.

Niðurstaðan

Meginástæða hrunsins var ofvaxið bankakerfi. Það orkar því mjög undarlega á almenning að horfa upp á þá ofuráherslu sem stjórnvöld leggja á endurreisn þessa sama kerfis í stað þess að byggja upp raunhagvöxt samfélagsins. Byrðum fjármálakreppunnar hefur fyrst og fremst verið dreift á skuldsett heimili. Ríkisstjórnin hefur markvisst unnið gegn almennri leiðréttingu lána og innleitt sértæk skuldaúrræði sem gefa bönkunum sjálfdæmi varðandi það hverjir fá leiðréttingu og hversu mikla. Flest ef ekki öll úrræði við skuldavanda heimila og smærri fyrirtækja hafa miðast við að viðhalda greiðsluvilja.

Þessi afstaða ríkisstjórnarinnar og vinnubrögð bankanna hafa skapað aukna misskiptingu. Landsmenn horfa upp á að það er verið að afskrifa skuldir þeirra sem ullu hruninu. Þessir halda líka fyrirtækjum sínum og arði af ólöglegum fjármálagjörningum á sama tíma og almenningur er látinn sitja uppi með forsendubrestinn. Því er svo komið að óréttlætið ógnar félagslegum stöðugleika í landinu. Kjörnir fulltrúar fara eftir kröfum fjármálaaflanna á kostnað hagsmuna almennings.

Íslenska bankakerfið hefur sett skuldir sínar yfir á almenning eins og gert hefur verið í Grikklandi, Írlandi, Portúgal og víðar. Ísland sker sig því ekkert úr hvað það varðar að lýðræðið hefur orðið fórnarlamb bankaveldisins.

Virðingarfyllst,
Andrea Jóhanna Ólafsdóttir, formaður Hagsmunasamtaka heimilanna
Ásta Hafberg, nemandi í viðskiptastjórnun
Ásthildur Cesil Þórðardóttir, fyrrverandi garðyrkjustjóri
Elínborg K. Kristjánsdóttir, fyrrverandi blaðamaður
Elías Pétursson, framkvæmdastjóri/háskólastúdent
Eyjólfur Kolbeinn Eyjólfsson, hugbúnaðarsérfræðingur
Björg Sigurðardóttir, fyrrverandi bankastarfsmaður
Björk Sigurgeirsdóttir, ráðgjafi
Guðbjörn Jónsson, ráðgjafi kominn á eftirlaun
Guðmundur Ásgeirsson, kerfisfræðingur
Guðrún Skúladóttir, sjúkraliði
Gunnar Skúli Ármannsson, læknir
Helga Garðarsdóttir, ferðamálafræðingur
Helga Þórðardóttir, kennari
Indriði Helgason, rafvirki
Jakobína I. Ólafsdóttir, stjórnsýslufræðingur
Rakel Sigurgeirsdóttir, íslenskukennari
Sigurjón Þórðarson, líffræðingur
Sigurlaug Ragnarsdóttir, listfræðingur
Vilhjálmur Bjarnason, ekki fjárfestir
Þórarinn Einarsson, aktívisti
Þórður Á. Magnússon, framkvæmdarstjóri

Afrit sent á erlenda og innlenda fjölmiðla svo og ráðherrana þrjá sem eru í gestgjafahlutverkinu á ráðstefnunni: Iceland´s Recovery—Lessons and Challenges sem haldinn verður í Hörpunni n.k. fimmtudag eða þ. 27. október